De verwachte leeruitkomst voor taalontwikkeling Nederlands geeft een houvast voor de grote lijnen die belangrijk zijn bij het in kaart brengen van de taalontwikkeling van de leerlingen: in welke mate is een leerling steeds beter in staat om zijn talige vaardigheden in te zetten, in steeds complexere, betekenisvolle situaties met taal? In welke mate groeit hij in het verkennen van talen en de talige diversiteit om zich heen? Het dagelijkse handelen van leerlingen in allerlei situaties waarin taal een rol speelt en/of in de focus staat, geeft je daarover al heel wat informatie. De leeruitkomsten van de ontwikkelvelden en ontwikkelthema’s geven richting aan die brede beeldvorming. Aan de hand van de generieke doelen, leerinhouden en leerlijnen kun je die omzetten in vragen die de leraar zich stelt om die brede kijk vanuit het curriculum onder woorden te krijgen.

Dit ruwe beeld is richtinggevend, maar vaak nog erg algemeen. Om een breed, volledig beeld te krijgen van taalontwikkeling in het Nederlands, is een variatie aan evaluatiepraktijken aangewezen. 

Zeker als de taalontwikkeling niet helemaal volgens verwachting verloopt, is het belangrijk via een gevarieerde evaluatiepraktijk een beter beeld te krijgen van de aspecten van taalontwikkeling die moeilijker lopen (de ‘pixels’), zodat je er gericht op kunt inspelen. De leerhouden van taalontwikkeling Nederlands bieden handvatten om de variatie vorm te geven.

Evalueren betekent dat je als leraar over de verschillende onderdelen van de taalontwikkeling informatie verzamelt, beoordeelt, ernaar handelt en erover communiceert.

• aandacht voor alle ontwikkelthema’s: talige grondhouding, mondelinge taalvaardigheid, schriftelijke taalvaardigheid, taalbeschouwing.
  • Om een goed beeld te hebben van waar het misloopt en wat goed gaat, is het belangrijk om een doelstelling an sich in kaart te brengen, maar ook samen met andere doelstellingen. Taalontwikkeling geïsoleerd in kaart brengen wordt dan ook best gecombineerd door te kijken wat er gebeurt als je toelaat dat de talige ontwikkeling wordt geëvalueerd in al haar complexiteit. Zo duidt de leeruitkomst van het ontwikkelthema ‘schriftelijke vaardigheid’: ‘Ik begrijp en breng een schriftelijke boodschap over in betekenisvolle situaties’ hoe hoog gegrepen onze eisen voor spelling zijn. Aandacht voor spelling zit daarbinnen ingebed in het generieke doel ‘Bij het schrijven aandacht besteden aan zins- en tekststructuur, lay-out en beeldende elementen, leesbaarheid, spelling en interpunctie’.
    Spellingvaardigheid van leerlingen in kaart brengen betekent daardoor niet alleen kijken naar het kunnen rubriceren van woorden met –ng en nk . Dit betekent eveneens, en zelfs in de eerste plaats, kijken in welke mate een leerling geleerde spellingsregels als verenkelen en verdubbelen weet toe te passen in een zelfgeschreven briefje naar een vriend, de meester of een ouder, of in een kort gedichtje. Gerichte observatie en registratie van leerlingen tijdens de activiteit ‘slang of slank’, geeft informatie over de wijze waarop de leerlingen kunnen spellen in isolatie, maar ook geïntegreerd in de complexiteit van een schrijfopdracht.
• aandacht voor ontwikkelthema’s, generieke doelen en leerlijnen
  • Aan de hand van een generiek doel: Kan hij voldoende vlot lezen (TOsn2)?
  • Aan de hand van een specifieke leerinhoud: De gevalideerde leestoets van 2019 en 2020 en de bijbehorende handvatten geven je bijvoorbeeld een goed zicht op het soort vragen waarmee een leerling moeite heeft. Heeft de leerling problemen met informatie herkennen en selecteren, of vooral met informatie ordenen? (leerinhouden TOsn1)
  • Aan de hand van een ander ontwikkelthema: Geniet een leerling van het lezen? Ervaart de leerling leesplezier? (TOtg1)
• aandacht voor aspecten van de taalcompetentie: kennis, inzicht, vaardigheden en attitudes.
  • Voor een goede taalontwikkeling Nederlands breng je de groei in kennis, inzichten, vaardigheden en attitudes in kaart. Dit lukt natuurlijk niet met een soort instrument. Een toets taalbeschouwing is op die manier heel geschikt om kennisdoelen in kaart te brengen, bijvoorbeeld in welke mate een leerling verschillende woordsoorten kan herkennen (TOtn2), maar uit de toetsresultaten kun je weinig afleiden over de mate waarin deze leerling ook plezier beleeft aan het spelen met en reflecteren over taal (TOtg1). Daarvoor is een observatie van leerlingengedrag aan de orde. Een activiteit als ‘de heksigste heks’ leent zich bijvoorbeeld wel uitstekend voor zulke observaties.

Deze variatie in gegevens verzamel je best op een doordachte manier. Doordachte evaluatie van taalontwikkeling betekent niet alleen dat je zoekt wanneer je nood hebt aan een fijnmaziger beeld van een leerling en voor welke doelstellingen, maar ook dat je evaluatie-instrumenten afstemt op dat beeld en die doelstellingen. Zo is het weinig zinvol om leesplezier (TOtg1) in kaart te brengen aan de hand van een leestoets; daarvoor is gericht observeren tijdens leesopdrachten, vrij lezen, een bibliotheekbezoek … meer aangewezen. Concrete ideeën lees je in dit document: