Belangrijke aspecten van mentale gezondheid bij leerlingen zijn onder meer:
Mentale gezondheid is cruciaal omdat het sterk samenhangt met leerprestaties, schoolmotivatie en sociaal gedrag.
Mentale gezondheid onder druk bij Vlaamse leerlingen: oorzaken en recente inzichten
De mentale gezondheid van leerlingen in Vlaanderen staat onder toenemende druk, wat een groeiend probleem vormt voor scholen, gezinnen en beleidsmakers. Recente onderzoeken laten zien dat steeds meer jongeren mentale klachten ervaren, wat een impact heeft op hun dagelijks functioneren, leerprestaties en sociaal welzijn.
Uit de Health Behaviour in School-aged Children (HBSC)-studie (2022), een grootschalige enquête onder circa 20 000 Vlaamse jongeren tussen 11 en 18 jaar, blijkt dat het mentale welzijn van jongeren sinds 2018 duidelijk verslechterd is. Zo ervaart bijna een derde van de jongeren (31%) frequente gevoelens van nervositeit, terwijl slaapproblemen - met name moeite met inslapen - bij 32% van de jongeren voorkomen. Ook suïcidale gedachten nemen zorgwekkend toe: 22,3% van de Vlaamse jongeren gaf aan meerdere keren of vaak aan zelfmoord te hebben gedacht, een stijging ten opzichte van 17,6% in 2018 (Metrotime, 2024; Vlaams Jeugd- en Kinderrechtenbeleid, 2024).
Er zijn ook duidelijke verschillen tussen jongens en meisjes. Meisjes rapporteren systematisch vaker mentale klachten dan jongens: ongeveer 40% van de meisjes voelt zich regelmatig nerveus, tegenover 20% van de jongens. Ook zelfmoordgedachten en slaapproblemen komen vaker voor bij meisjes. Daarnaast ervaren meisjes vaker gevoelens van eenzaamheid (21,6%) in vergelijking met jongens (10%) (UGent, 2023). Deze verschillen vragen om genderspecifieke aandacht in preventie en hulpverlening.
De oorzaken van deze toenemende mentale druk zijn meervoudig en hangen vaak samen met zowel individuele als sociale factoren. Uit de SIGMA-studie van de KU Leuven (2023), waarbij bijna 2000 jongeren tussen 11 en 21 jaar werden gevolgd, komen enkele duidelijke risicofactoren naar voren:
Jongeren die gepest worden of traumatische gebeurtenissen meemaken, rapporteren significant meer symptomen van depressie, angst en andere psychische klachten. Dit bevestigt eerdere bevindingen dat sociale veiligheid op school cruciaal is voor mentale gezondheid.
Een opvoeding waarbij emoties van het kind worden onderdrukt of niet adequaat worden erkend, blijkt een negatieve invloed te hebben op het emotioneel welzijn van jongeren. Het bevorderen van een open, ondersteunende gezinsomgeving draagt juist bij aan veerkracht.
Het verbeteren van het mentale welzijn van leerlingen vereist een preventieve en integrale aanpak. Professor Ronny Bruffaerts, een gerenommeerd expert op het gebied van psychische gezondheid, heeft verschillende belangrijke aanbevelingen geformuleerd die scholen en beleidsmakers kunnen helpen om de mentale gezondheid van jongeren te versterken.
Bruffaerts benadrukt dat scholen sterk moeten inzetten op preventie en vroegtijdige interventie. Het gaat hierbij om het ontwikkelen en implementeren van programma’s die psychische problemen vroegtijdig herkennen en aanpakken, nog voordat ze ernstiger worden. Door psychische klachten in een vroeg stadium te signaleren, kan escalatie worden voorkomen en kunnen leerlingen beter ondersteund worden.
Een warme, betrokken en ondersteunende schoolomgeving, ook wel een ‘Community of Caring’, is cruciaal voor het mentale welzijn van leerlingen. Dit betekent dat scholen een gemeenschap moeten creëren waarin leerlingen zich verbonden voelen met hun medeleerlingen en leraren. Kwaliteitsvolle vriendschappen en een sterke verbondenheid met de school dragen bij aan veerkracht en welbevinden.
Volgens Bruffaerts moet hulpverlening laagdrempeliger en toegankelijker worden. Scholen spelen hierin een centrale rol door leerlingen die mentale ondersteuning nodig hebben tijdig te identificeren en hen snel door te verwijzen naar passende hulpverleningsdiensten. Het verminderen van wachtlijsten en het waarborgen van snelle toegang tot hulp zijn hierbij essentieel om adequate zorg te garanderen.
Scholen moeten uitgerust worden met praktische tools en trainingen om mentale gezondheidsproblemen te herkennen en aan te pakken. Dit kan gaan van lesmateriaal over psychische gezondheid tot professionele scholing van leraren, zodat zij signalen van stress, angst of depressie kunnen herkennen en leerlingen adequaat kunnen ondersteunen of doorverwijzen.
Het creëren van een veilig en ondersteunend groepsklimaat binnen scholen is een belangrijke voorwaarde. Leerlingen moeten zich vrij voelen om hun gevoelens en problemen te uiten zonder angst voor stigmatisering of oordeel. Een dergelijke veilige context bevordert open communicatie en draagt bij aan het voorkomen van mentale gezondheidsproblemen.
De aanbevelingen van professor Bruffaerts sluiten aan bij de bredere Vlaamse onderzoeksresultaten die het belang van sociale steun, vroege interventie en een veilige leeromgeving benadrukken. Door in te zetten op preventie, een zorgzame schoolgemeenschap en toegankelijke hulpverlening, kunnen scholen een cruciale rol spelen in het versterken van het mentale welzijn van hun leerlingen.
Investeren in mentale gezondheid is dus geen extraatje, maar een fundament voor welbevinden en ontwikkeling. Preventie begint op school, en werkt het best wanneer scholen, ouders en hulpverlening samenwerken.
Naast het belang van mentaal welzijn kunnen bij leerlingen diverse psychosociale problemen voorkomen. Hieronder vind je een uitgebreid overzicht van veelvoorkomende thema’s met bijhorende betrouwbare bronnen ter ondersteuning van de aanpak binnen de schoolcontext.
Deze bronnen bieden uitgebreide informatie en praktische handvatten voor het omgaan met diverse psychosociale problemen bij leerlingen. Ze zijn bedoeld ter ondersteuning van onderwijsprofessionals in het creëren van een veilige en ondersteunende leeromgeving.
