Om tot echt, duurzaam leren te komen is kwaliteitsvolle feedback essentieel. Voor leraren is het een van de belangrijkste middelen waarmee ze de leerwinst van leerlingen kunnen vergroten. Feedback kan pas effectief zijn als je een aantal acties die voor grote leerwinst zorgen quasi gelijktijdig met elkaar combineert.
Op deze pagina belichten we enkele van de belangrijkste aspecten. Het is goed om bij het lezen rekening te houden met het verband en de wisselwerking tussen de verschillende aspecten, want het is net de combinatie van factoren die voor een krachtig effect op het leren zorgt, eerder dan één afzonderlijke factor of een loutere optelsom van afzonderlijke factoren.
We vatten de inhoud van deze themapagina over feedback samen in een onepager feedback.
Feedback gaat over evalueren, waarderen en coachen. Het is informatie die helpt om het leren van leerlingen te bevorderen.
Het gaat om mondelinge, schriftelijke of non-verbale informatie van een leraar, een leerling zelf of medeleerlingen over de leer- en werkhouding of over de prestatie van een leerling ten opzichte van een na te streven leerdoel. Feedback geeft een leerling inzicht in waar hij staat ten opzichte van dat doel en hoe hij het kan bereiken. Feedback helpt de inspanningen en de acties van een leerling of van een leraar te bepalen, te richten of bij te stellen.
Feedback is effectief als:
Feedback kan zich richten op het niveau van de taak, het proces, de zelfregulatie of de persoon. Vooral de eerste drie niveaus zijn doeltreffend. Hieronder vind je telkens een beschrijving per niveau, maar deze zijn niet strikt te scheiden.
Deze feedback geeft informatie over de mate waarin de leerling het beoogde doel bereikt. Hoe heeft de leerling de opdracht uitgevoerd? Als je concreet beschrijft wat je gezien hebt en hoe zich dat verhoudt tot de afgesproken succescriteria, dan zal deze feedback zeer effectief zijn voor leerlingen die iets nieuws leren.
Maak de feedback concreet, zorg ervoor dat de leerling weet waarom iets goed of fout is en richt je feedback op de leerdoelen die aan de orde zijn.
Deze feedback richt zich op de processen die nodig zijn om een taak uit te voeren. Hij geeft aanwijzingen over de strategieën en de aanpak die de leerling hanteert om de opdracht uit te voeren. Welke stappen zette de leerling? Wat zijn de voor- en nadelen van deze aanpak? Welke alternatieve strategieën zijn bruikbaar?
Met vragen over de gebruikte oplossingsstrategie en met behulp van procedurele vragen kun je het leerproces van de leerlingen stimuleren.
Voorbeelden van vragen over de oplossingsstrategie:
Voorbeelden van procedurele vragen:
Feedback op het proces geeft de leerling ook informatie over de geleverde inspanning, het doorzettingsvermogen en het aangaan van uitdagingen. Benadruk datgene wat je wilt versterken. Gebruik de woorden ‘al’ en ‘nu nog niet’.
Omdat leerlingen niet zo makkelijk de transfer maken naar andere vakken waar ze een bepaald proces kunnen toepassen, is het belangrijk om hieraan aandacht te besteden. Stel leerlingen twee vragen:
Dat noemen we bridging.
Deze feedback geeft aanwijzingen over de manier waarop de leerling zijn leren zelf kan plannen, evalueren en bijsturen. Feedback op het niveau van de zelfregulatie helpt leerlingen om het eigen leerproces te monitoren. Het gaat over het inzicht van leerlingen in hoe ze het leren aanpakken en regelen. Zo krijgen ze niet alleen feedback op het resultaat, maar ook op de manier waarop dat werd bereikt.
Zelfregulatie gaat ook over het inzicht hoe je kennis opdoet. Als leerlingen dat weten, kunnen ze er hun leerstrategie op richten. Ze verwerven dan metacognitie: kennis over het eigen leren.
Met feedback op het niveau van de zelfregulatie geef je leerlingen bijvoorbeeld informatie over de manier waarop ze hun werk plannen en aanpakken of over de leerstrategie die ze gebruiken. Onze leerfiches kunnen hierbij een handig instrument zijn.
Voorbeelden:
Deze feedback gaat om het waarderen of het afkeuren van de leerling als persoon. Feedback gericht op de persoon helpt het leren van leerlingen meestal niet en zet leerlingen ook niet aan tot actie. Leerlingen vinden het fijn dat je hen persoonlijk prijst, maar het geven van complimenten kan nuttige feedback overschaduwen, waardoor leerlingen zich eerder de complimenten zullen herinneren dan de informatie over de taak zelf. Het is wenselijk om positieve waardering op de persoon gescheiden te houden van feedback over het leren.
De feedback die leerlingen ontvangen, krijgt voor die leerlingen maar betekenis als ze weten wat er van hen verwacht wordt. Het doel en de bijhorende succescriteria moeten duidelijk zijn. Succescriteria verduidelijken wanneer je tevreden bent over de mate waarin een leerling de doelen bereikt. De leerling krijgt een antwoord op vragen als: ‘Waar ga ik heen?’; ‘Welke leerplandoelen of lesdoelen moet ik bereiken?’; ‘Welk gedrag verwacht de leraar van mij?’ Voor elke leerling zouden de verwachtingen niet alleen helder moeten zijn, maar ook uitdagend én haalbaar.
Werken met leerdoelen levert ook voordelen op. Door erover met je leerlingen in gesprek te gaan kun je gerichter les geven, met een kernachtige instructie, aangepaste leeractiviteiten en feedback die meer gericht is op het leerproces van de leerling. Bovendien neemt bij leerlingen de zin om te leren toe als ze weten welke leerdoelen ze met de onderwijsactiviteit die ze uitvoeren, kunnen bereiken. Besteed daarom voldoende tijd aan het samen met leerlingen verhelderen van leerdoelen en succescriteria.
Als leerlingen een leerdoel nog niet bereiken, dan hoeven ze zich daar niet schuldig over te voelen of voor te schamen. Het is je dan nog niet gelukt om hen zover te brengen. Je laat de leerlingen weten dat je samen met de leerlingen op zoek zal gaan naar wat ze nodig hebben om het nog beter te doen.
Met feedback krijgt een leerling een nauwkeurig en concreet antwoord op de vraag: ‘Waar sta ik nu?’. Je vergelijkt dus de huidige stand van zaken met het eindpunt waar de leerling naartoe moet (de criteria waaraan de prestatie moet voldoen).
Je kunt op verschillende manieren het leren van leerlingen zichtbaar te maken, bijvoorbeeld door reacties of prestaties van leerlingen te analyseren en te interpreteren, via observatie, dialoog, opdrachten, evaluaties … Zo breng je in kaart wat leerlingen al kunnen of kennen, wat al goed gaat of wat nog niet goed gaat. Om zo correct mogelijke feedback te kunnen geven, houd je hierbij rekening met mogelijke barrières die het leren kunnen belemmeren.
Met feedforward krijgt de leerling een antwoord op de vraag: ‘Wat kan ik doen om vooruit te geraken’? Het verduidelijkt hoe een leerling de kloof kan dichten tussen waar hij nu staat en de te bereiken doelen.
Je geeft hierbij stap voor stap aan wat de leerling daarvoor concreet kan doen én houdt daarbij rekening met de zone van de naaste ontwikkeling.
De manier waarop je de feedforward formuleert, zal het leren van de leerling best ondersteunen en motiverend werken. Positieve kortetermijndoelen helpen leerlingen om vooruit te kijken.
Feedback zal pas tot leerwinst leiden wanneer leerlingen ermee aan de slag gaan. Daarom zorg je ervoor dat leerlingen concreet weten wat ze met de feedback moeten doen om een stap verder te komen richting het leerdoel. Feedback is dus ook eerder een startpunt dan een eindpunt. Effectieve feedback is optimaal geïntegreerd in de les. Je coacht en stimuleert leerlingen om met de feedback aan de slag te gaan. Je ondersteunt, faciliteert en stimuleert daarbij het eigenaarschap van de leerling. De take-up zet de leerling aan om het leren zelf in handen te nemen. Het zweet staat op de juiste rug.
Je kunt take-up faciliteren doordat je leerlingen …
… helpt de feedback te begrijpen.
Voorbeelden:
Voorbeelden:
Voorbeelden:
Als je wil dat leerlingen in staat zijn om feedback te ontvangen en ermee aan de slag te gaan, is een veilig, verbindend klasklimaat nodig. In een verbindend klasklimaat zet je in op verbindende leerkracht-leerling-relaties en op het groepsvormingsproces. Je staat hierbij model en geeft het voorbeeld.
Daarnaast ben je je ervan bewust dat feedback altijd gebaseerd is op een interpretatie van een waarneming, een interpretatie van de realiteit. Een beoordeling blijft tot op zekere hoogte iets subjectiefs.
Tot slot leren leerlingen in een schuldvrije klas dat het oké is om fouten te maken en dat fouten kunnen helpen om leerwinst te boeken. Fouten geven immers aan wat nog kan verbeteren. Dergelijk leergericht klasklimaat heeft niet alleen een positief effect op de leerprestaties, maar ook op het welbevinden van de leerlingen.
Feedback heeft meer effect als je de leerlingen aanleert wat feedback is en hoe ze ermee kunnen omgaan. Uiteraard impliceert dit dat je hen voldoende kansen geeft om de feedback te verwerken. Je vertrekt daarbij vanuit een growth mindset. Je hebt hoge verwachtingen ten aanzien van de ontwikkeling van elke leerling. Je grijpt elke kans om leerlingen duidelijk te maken dat je grote leerwinst verwacht bij hen. Je ondersteunt hen door hen op basis van de feedback doelgericht (bewust, doordacht en geconcentreerd) te laten oefenen en zichzelf te laten verbeteren.
Feedback heeft ook meer effect als je hem geeft terwijl het leerproces nog aan de gang is. Geef dus veel en vaak feedback. Je hoeft niet alles op papier te zetten. Durf voor mondelinge feedback te kiezen. Maak het voor jezelf haalbaar door leerlingen in eigen woorden de feedback te laten noteren. Controleer wel of ze de feedback begrepen hebben.
Ook de leerling zelf en de medeleerlingen kunnen feedback geven. Hiervoor bestaan talrijke werkvormen.
Voorbeelden:
Andere manieren om het geven van feedback voor jezelf haalbaar te houden is het geven van feedback op groepsniveau (bijvoorbeeld door veel voorkomende fouten klassikaal te bespreken) en het gebruik van geautomatiseerde feedback.
In ons vormingsconcept zien we feedback als ‘vitamines voor groeien in het leren’, als een permanente opdracht waarbij we vertrekken vanuit een verbindend en veilig schoolklimaat met een ‘growth mindset’ als fundament.
Je kunt de ontwikkeling van een growth mindset stimuleren door model te staan voor de manier waarop je zelf kunt kiezen welke betekenis je aan gebeurtenissen geeft, door je leerlingen te leren omdenken: een manier van denken en doen waarmee je van een probleem een mogelijkheid maakt. Een andere mogelijkheid is met leerlingen praten over hoe het brein groeit en hoe je het doelgericht kunt trainen.
Verder helpt het om in je feedback de woorden 'al' en 'nog niet' te gebruiken, want dat geeft een positief toekomstperspectief. Besteed geen overdreven aandacht aan rapportcijfers en waardeer leerlingen op een gepaste manier.
Investeer in de relatie met je leerlingen, want een goede pedagogische relatie met de leerlingen helpt hen om de boodschap die je wilt overbrengen, correct op te pikken. Spaar mogelijke kritiek niet op. Als je twijfelt over je feedback, verwoord dat dan (bijvoorbeeld: “Ik ben nog niet zeker, maar ik twijfel of dat goed zal aflopen. Hoe zie jij dat?”). Natuurlijk kan feedback confronterend zijn. Daarom is het nodig om met de leerling in verbinding te blijven. Soms is het nodig om een meervoudige boodschap te geven. Je expliciteert dan je angst om de leerling te kwetsen of de relatie te schaden en tegelijk zeg je datgene wat nodig is om de leerling te helpen het doel te bereiken. Je geeft dus een boodschap over de relatie én een inhoudelijke boodschap (je waardering of kritiek).
Het is voor niemand vanzelfsprekend om feedback te ontvangen, zeker als die kritisch is. Verwacht niet dat een leerling blij zal zijn met kritiek. Misschien denkt hij wel dat je in hem teleurgesteld bent of dat je inschat dat hij niet in staat is om tot een goed resultaat te komen. Misschien wordt die leerling zelfs boos op jou, zint hij op wraak of zoekt hij uitvluchten door anderen de schuld van het falen te geven. De leerling gaat in weerstand. Het is normaal en te verwachten dat een leerling die kritiek krijgt, de behoefte zal voelen om te beschrijven wat er allemaal heeft meegespeeld. Hij zal het volledige plaatje willen uitleggen. De ontvanger van feedback heeft immers een breder beeld van wat er allemaal speelt. Als een leerling het moeilijk heeft om feedback te ontvangen, zeker als je kritiek geeft, laat je best ruimte voor het defensieve gedrag. Je kunt defensief gedrag omdenken door oprecht benieuwd te zijn naar wat de leerling bezighoudt.
Tot slot: de feedbackcultuur op school kun je versterken door in te zetten op een klimaat van veiligheid en vertrouwen. Dit kun je doen door goede afspraken te maken en duidelijke procedures te volgen.
