In de matrix worden vier pedagogische basishoudingen zichtbaar, van waaruit binnen een school kan gewerkt worden aan relaties en conflicten. De vier basishoudingen zijn geënt op de pijlers ‘controle’ (structuur) en ‘zorg’ (ondersteunen). Het social discipline window kan je helpen bij het reflecteren over je aanpak van relaties, van conflicten, je eigen handelen als leraar …

• Disciplineren/straffen
  Een aanpak met heel veel structuur en controle vanuit macht, maar weinig zorg. De school legt strikte grenzen op zonder de leerling actief te betrekken. Dit kan leiden tot weerstand en weinig eigenaarschap bij de leerling.
• Toelaten/gedogen
  Veel zorg, maar weinig structuur. De school neemt conflicten over van de leerling, wat de verantwoordelijkheid van de leerling ondermijnt en duurzame oplossingen belemmert.
• Verwaarlozen/laissez-faire
  Noch structuur, noch zorg. Conflicten worden genegeerd, wat vaak leidt tot escalatie en een onveilig leerklimaat.
• Verbinden en herstellen
  Hoge mate van structuur én zorg. De school kiest voor een herstelgerichte aanpak waarbij leerlingen verantwoordelijkheid nemen en samen met betrokkenen zoeken naar oplossingen. Deze stijl bevordert respect, eigenaarschap en duurzame relaties.

Scholen die werk maken van een verbindend schoolklimaat gaan ervanuit dat conflicten of overschrijding van normen weliswaar het schoolklimaat verstoren, maar dat strafmaatregelen geen garantie bieden voor een goede aanpak van de problematiek. Uiteraard zijn schoolregels er niet voor niets en iemand die ze overtreedt, kan men eventueel sanctioneren. Dat schept duidelijkheid en structuur.

Basisvragen om dat te bepalen zijn:

•  Wat is er gebeurd? 
•  Wie heeft het gedaan? 
•  Welke sanctie staat in verhouding tot de overtreding? 

Maar met sanctioneren is het probleem meestal niet opgelost. Er is schade ontstaan, die materieel, fysiek en emotioneel kan zijn. Zowel voor de dader, het slachtoffer als voor de andere betrokkenen staat die schade nieuwe kansen, een nieuwe start in de weg. Sterker nog: het kan de bron zijn voor nieuwe conflicten.

Uit: De Verbindende school, Herstelrecht in het Nederlandse onderwijs, p.20-21 (KPC groep).

Herstelgericht werken gaat daarom een flinke stap verder. Daarin wordt vooral aandacht besteed aan herstel van de verhoudingen en het bevordert het eigenaarschap van de leerlingen.

De basisvragen van herstelgericht werken gaan dan ook veel verder dan de basisvragen die gebruikt worden bij het bepalen van een sanctie:

• Wat is er gebeurd?
• Wat dacht je op dat moment en hoe denk je er nu over?
• Wie is er door het gebeurde beschadigd, benadeeld, en hoe?
• Hoe zorgen we ervoor dat iedere betrokkene zijn kant van het verhaal kan laten horen?
• Wat is nodig om te herstellen wat gebeurd is?
• Wat leren we erover voor de toekomst?

Alle methodieken van herstelgericht handelen verlopen volgens een aantal vaste principes en sommige zoals een herstelcirkel of een hergo vragen om professionalisering:

• Van zodra er meerdere leerlingen betrokken zijn, gaan de deelnemers in een kring (cirkel) zitten. De cirkel symboliseert de gelijkwaardigheid van alle deelnemers. Ook degene die het onderwerp aanbrengt en het gesprek leidt, zit in de kring.
• Een moderator leidt de gesprekken. Hij geeft het onderwerp aan, geeft kort weer wat er gebeurd is, of wat de aanleiding van het gesprek is. Je licht ook kort de regels van het gesprek toe.
• Na de inleiding krijgt elk lid van de cirkel om beurt het woord. Het woord wordt verleend, niet genomen.
• Degene die het woord krijgt, geeft kort en krachtig weer wat hij of zij wil zeggen. Hij of zij beperkt zich tot het onderwerp.
• Na de bijdrage bedankt de moderator degene die gesproken heeft voor zijn of haar bijdrage. Ofwel geeft de moderator zelf het woord door, ofwel laat hij het doorgeven door degene die als laatste sprak.
• Het gesprek gaat niet over persoonlijke problemen, maar richt zich op de aangerichte schade en op het herstel ervan: er wordt gepeild naar gevoelens.
• Indien nodig grijpt de moderator in: als de regels niet gerespecteerd worden of om extra duidelijkheid te vragen.
• Er wordt door de deelnemers geen feedback gegeven op wat er gezegd wordt. Het gesprek is geen discussie. Als het dat toch dreigt te worden, grijpt de moderator in.

We geven hieronder een aantal voorbeelden van herstelgerichte werkvormen weer. Ze bewegen zich op een continuüm van informeel naar zeer formeel (hergo). Al naargelang de leeftijd en de ontwikkeling van je leerling(en) die betrokken is/zijn bij een conflict, beslis je welke vorm van herstel je toepast.

• Expressie van gevoelens
  De leerlingen krijgen in een kort gesprek de kans om het effect van bepaald gedrag op hun gevoelens te uiten.
• Interactie op gevoelsniveau
  De zes basisvragen van de herstelgerichte taal (zie punt 5.2) worden gesteld. Die vragen stimuleren een bewustwording van het gedrag en doen de leerling het effect van het gedrag op anderen inzien. Je gaat dat gesprek aan met een leerling die bijvoorbeeld de les stoort, of een ongepaste opmerking geeft.
• Spontane kleine conferentie of informele herstelcirkel tussen één of meer leerlingen
  Ruzie op de speelplaats, pesterijen, niet mogen meedoen … Jij of een collega ziet het conflict gebeuren of het wordt door anderen gemeld. Jijzelf of een collega brengt beide partijen samen en stelt een herstelgesprek voor. Dat kan snel en zonder voorbereiding afgehandeld worden.
• Herstelcirkel
  Een herstelcirkel is een herstelgesprek met een groep leerlingen (vaak een klas). Ook hier is het noodzakelijk om het gesprek voor te bereiden met een aantal individuele herstellende gesprekken om zicht te krijgen op wat er gebeurd is, om te weten wat ieders rol erbij is en om na te gaan of men bereid is om aan herstel te werken.
  Na het gesprek worden de afspraken op papier genoteerd en ondertekend door alle deelnemers. Uiteraard kunnen de afspraken ook meegedeeld worden via pictogrammen, foto’s, een tekening, … De school volgt op of de gesprekken nageleefd worden. Het voeren van een herstelcirkel vraagt al enige ervaring in het voeren van herstelgesprekken en van gesprekscirkels. Het is aangewezen om er niet zomaar aan te beginnen, maar om zich terdege te laten ondersteunen.
• Herstelgericht groepsoverleg (hergo)
  Hergo staat voor herstelgericht groepsoverleg en is een bemiddelingsvorm waarbij niet alleen dader(s) en slachtoffer(s) aanwezig zijn, maar waarbij zij elk ook steunfiguren mogen meebrengen (personen uit hun sociale netwerk, die hen kunnen ondersteunen tijdens het proces). Het gehele proces wordt gestuurd door een moderator/bemiddelaar.

Om een hergo een kans op slagen te geven, moeten drie voorwaarden vervuld zijn:

• er vond een afgebakend incident plaats dat om herstel vraagt
• de dader wil zijn verantwoordelijkheid nemen om aan herstel te werken
• alle betrokkenen nemen vrijwillig deel aan het proces.

Ook het slachtoffer moet in staat zijn én bereid zijn om aan de hergo deel te nemen.

Vooraleer een hergo te organiseren moet een school weten dat een dergelijk overleg veel tijd kost. De school moet zich afvragen of er een voldoende groot draagvlak is en of de situatie veilig is voor de deelnemers. Ook de aard van het incident en de verantwoordelijkheidszin die bij de verschillende betrokkenen aanwezig is, spelen een rol. Verder moet een dergelijke aanpak kaderen binnen het algemene sanctioneringsbeleid van de school. Een hergo wordt enkel voorbehouden voor zeer ernstige feiten, voor zwaar normoverschrijdend gedrag dat aanleiding is voor het opstarten van een tuchtprocedure.

De hergo krijgt, indien vermeld in het schoolreglement, een specifieke plaats binnen de tuchtprocedure. Zo kan de tuchtprocedure stopgezet worden om een hergo te laten plaatsvinden. Indien de hergo mislukt, kan de tuchtprocedure verdergezet worden.

Het modereren van een hergo vraagt een doorgedreven opleiding. Mocht je school nood hebben aan gespecialiseerde ondersteuning kan de school beroep doen op de pedagogische begeleiding.