Bij het lezen van artikels in kranten en tijdschriften valt het mij de laatste tijd op dat vooroordelen vaak de aanzet zijn om een bijdrage te schrijven of met wat men beoogt, een wending te geven in het verhaal en zo tot een conclusie te komen.
Je komt als nieuwe interim-leraar binnen in de school, je wacht zoals afgesproken op de directeur in de gang. In de leraarskamer net naast het bureau van de directeur, ziet men je staan. Het wordt er stil. Op basis van hoe je eruitziet, je voorkomen en je kledij, vormt men al een beeld van jou. Er wordt wat gemompeld, gefluisterd, …misschien herkenbaar voor jou, mogelijk zelf ook meegemaakt?
Of je komt als leerling midden in het schooljaar van een andere school. Daar liep het moeilijk door je gedrag. Zal je welgekomen zijn op je nieuwe school? De ‘blikken’ van een paar leraren met toezicht op de speelplaats veranderen van zodra ze je naam horen. Gelukkig is er een leraar die je aanspreekt en je vertelt dat je welkom bent op je nieuwe school.
Vooroordelen doen ook snel denken aan racisme en huidskleur, maar er bestaan ook - al dan niet bewust - veel vooroordelen over ouderen, mensen met specifieke onderwijsbehoeften, holebi’s, armen, over jongeren en leerlingen.
Het is eigen aan de mens dat men een mening of idee over iemand anders heeft, zonder na te gaan of dit eigenlijk zo is. Meestal bouwen ze verder op een ‘stereotype’ en versterken ze dit vaak onbewust.
Vooroordelen, ze zijn er altijd geweest. In krantenartikels, bij contacten, in gesprekken, we staan er niet bij stil, het is eigen aan het mens-zijn.
Uit onderzoek is geweten dat vooroordelen niet gebaseerd zijn op feiten, maar op de invulling die iemand geeft aan de feiten. Vooroordelen worden ook snel overgenomen, omdat het makkelijk is. Zo krijgt bijvoorbeeld een hele groep van ‘gelijk uitziende mensen’ dezelfde eigenschap toebedeeld. Een klas krijgt snel het etiket van een ‘moeilijke‘ klas. Zo wordt iemand die tot een groep behoort, plots een luiaard, een beter te mijden persoon. Jij hebt niets te maken met dat gedrag, maar omdat je ook ‘één van hen' bent, krijg je datzelfde etiket opgeplakt.
Vooroordelen zijn niet aangeboren. Vanuit eigen ervaringen bouw je die zelf op. Je maakt iets mee met iemand, bv. iets negatiefs. Op basis hiervan ga je een volgende keer negatiever kijken naar iemand die (schijnbaar) behoort tot dezelfde groep. Ook binnen opvoeding, onderwijs, media... maken vooroordelen hun input. Mensen naar wie we opkijken, hebben veel impact wanneer ze ons dingen vertellen over bepaalde groepen. Denk maar aan een negatieve ervaring met een individu. Bijvoorbeeld: je wordt uitgescholden door een persoon met een beperking, en gaat ervan uit dat alle mensen met een beperking onbeschoft zijn.
Denken in vooroordelen heeft enerzijds vervelende, maar anderzijds ook positieve gevolgen. Wanneer je vooroordelen hebt, loop je kansen mis: vooroordelen helpen je niet om goed met iemand om te gaan. Ze kunnen je onterechte angst of afkeer bezorgen.
En wat indien je zelf slachtoffer bent van vooroordelen? Het is lastig dat mensen al een mening over je hebben voor je iets van jezelf kan tonen. Je uiterlijk is soms voldoende om je helemaal te bestempelen.
Als iemand een vooroordeel over je heeft, sta je eigenlijk buitenspel. Je krijgt geen kans om jezelf te zijn, om je plaats in de klas in te nemen, om vrienden te maken op de speelplaats, om een club binnen te mogen, … Je moet dubbel zo hard werken dan iemand anders. En dat is niet fair.
Vooroordelen kunnen echter ook een positief verhaal zijn. Zo zijn er situaties waarin we op basis van vooroordelen, alert reageren. Bijvoorbeeld in het verkeer: ons brein heeft geleerd snel te oordelen om snel de juiste keuze te maken. Rijd ik bij oranje licht door of niet? Ons brein neemt echter ook snel beslissingen met betrekking tot mensen. Jammer genoeg maakt het dat onderscheid niet. Maar begrijpen waarom we vooroordelen hebben, en dat dit onvermijdbaar is, helpt wel om hier iets positiever naar te kijken.
Ook op scholen zijn vooroordelen vaak oorzaak van frustratie, discussie, eenzaamheid, … Inspirerend burgerschap is een mooie toegangspoort om rond vooroordelen te werken. Onderzoeken en reflecteren komen hier op het voorplan. Op onderzoek gaan en vooroordelen leren herkennen is de eerste en belangrijkste stap. Je bewust zijn dat iedereen daar last van kan hebben, is al de basis om een attitudewijziging te leren.
Via dialoog met leerlingen kun je dan ook tot reflecteren komen: wat kan ik als leraar concreet doen in mijn klas opdat leerlingen minder snel een oordeel vormen?
Werken aan vooroordelen is geen kant en klaar recept. Maar zie het als een mosterdzaadje, het kleinste zaadje dat er is. Traag maar zeker ontwikkelt het zich tot een sterke boom. Door er alert voor te zijn en tijd te maken voor onderzoek en reflectie, zul je op langere termijn wel merken dat er ontwikkeling is in het denken, in het doen van uitspraken, in het kijken naar iemand met zijn/haar verschillen, denkwijze, gedrag, … Dit kan het begin zijn om niet langer op ‘automatische piloot’ te reageren, maar wel om bewuster om te gaan in hoe je denkt en wat je zegt over de andere.
Johan Vandenbroucke, pedagogisch begeleider
