In tegenstelling tot de klassieke invulling verwijst de term ‘practicum’ in deze tekst en in de leerplannen naar alle vormen van praktisch handelen die de leerling zelf stelt (observeren, uitvoeren, interpreteren...) als onderdeel van een les. Dat is een bredere invulling van practicum.

Practicum als werkvorm vertrekt van het idee dat de handelende mens kennis, vaardigheden en attitudes verwerft. De leerlingen oefenen daarbij werkwijzen die kenmerkend zijn voor de wetenschappelijke praktijk.

Doelgericht practicum heeft een beperkt aantal duidelijk geformuleerde deeldoelen en activeert bijbehorende denkprocessen. Bij elk practicum kunnen enkele aspecten van de wetenschappelijke praktijk aan bod komen. Om het doelgericht karakter van practicum en de bijbehorende didactiek aan te scherpen kan je enkele soorten practicum onderscheiden.

Bij een keuze voor een didactische werkvorm kan je rekening houden met het gegeven dat conceptueel inzicht en (deel)vaardigheden voor onderzoek en ontwerp ook via meer aanbiedende werkvormen (bv. doceren, demonstreren) of via gespreksvormen (bv. onderwijsleergesprek, klasgesprek) aan bod kunnen komen.

In een onderzoekspracticum kunnen leerlingen een onderzoeksvraag opstellen of verfijnen, een beredeneerde verwachting formuleren, een experimentele werkwijze opstellen of aanpassen, observeren, variabelen controleren, meten, gegevens verwerken, conclusies trekken ...

Aan de hand van onderzoekspractica kan je werken aan STEM-doelen over:

• het voeren van onderzoek aan de hand van een wetenschappelijke methode;

• het gebruik van gepaste grootheden en eenheden.

Het is belangrijk dat leerlingen het cyclische en iteratieve karakter van onderzoek - het ‘zoekende in onderzoek’- leren begrijpen: onderzoek is geen lineair (receptmatig) stappenplan dat automatisch leidt tot betrouwbare kennis.

Begripspracticum maakt de koppeling tussen twee domeinen: ‘ideeën over de werkelijkheid’ enerzijds en ‘de observeerbare werkelijkheid’ anderzijds. Begripspracticum confronteert denkbeelden van leerlingen met gerichte observaties of met meningen van anderen. Het practicum bestaat uit een uitgekiend geheel van open interacties tussen leraar en leerlingen. Je kan daarbij bijvoorbeeld ‘concept cartoons’ gebruiken die gebaseerd zijn op de eigen denkbeelden van leerlingen.
Het is belangrijk om voort te bouwen op de ideeën van leerlingen (Willems, J. e.a. 2025). Leerlingdenkbeelden werden vaak op intuïtieve manier verworven om dagelijkse verschijnselen te interpreteren. Vaak komen ze niet helemaal overeen met wetenschappelijke verklaringen en worden dan ‘misconcepties’ genoemd.

Aan de hand van een apparatuurpracticum of instrumenteel practicum kan je leerlingen (meet)instrumenten of andere hulpmiddelen leren gebruiken. Dat kan op een doelgerichte manier met aangeboden of zelf opgezochte voorschriften, receptmatige instructies, handleidingen, gebruik van helpfunctie in software, veel oefening ...

Aan de hand van instrumenteel practicum kan je werken aan STEM-doelen over:

• veilig en duurzaam werken met organismen, stoffen en technische systemen.

In sommige leerplannen zijn STEM-doelen opgenomen over:

• meetinstrumenten en hulpmiddelen gebruiken met de nodige nauwkeurigheid;

• labovaardigheden hanteren;

• labotechnieken toepassen.

Je kan dit practicum inzetten als een voorbereidend traject op een onderzoekspracticum: bijvoorbeeld meetinstrumenten instellen en kiezen in functie van de gewenste nauwkeurigheid.

Bij het ontwerpen gaan leerlingen op zoek naar de beste oplossing om aan een probleem, uitdaging of behoefte te voldoen met behulp van beschikbare middelen en rekening houdend met o.a. natuurkundige en maatschappelijke factoren (Zeiler, W., 2022). Vanuit een probleemdefinitie worden eisen en beperkingen verkend, meerdere ideeën gegenereerd en op basis van geïnformeerde keuzes omgezet in een concrete oplossing.

Net als onderzoeken verloopt ontwerpen niet volgens een lineair (receptmatig) stappenplan dat nagenoeg vanzelf leidt tot een geschikte oplossing.

De vaardigheden bij ontwerpgericht practicum sluiten aan bij het STEM-leerplandoel over ontwerpen/ontwikkelen van een oplossing voor een probleem.