De vierdelige documentairereeks Godvergeten (uitgezonden op Canvas, september 2023) heeft ons zwaar geraakt. Ze leidde binnen het katholiek onderwijs in alle geledingen tot gevoelens van woede, frustratie en walging over dit misbruik in het verleden. Die gevoelens richten zich op drie elementen:
Op de drie aangehaalde elementen willen we jullie, scholen en internaten, als organisatie bewust ondersteunen om te vermijden dat iets dergelijks ooit nog mogelijk is. En als het toch gebeurt, willen we je met deze tekst enkele handvatten meegeven om er gepast mee om te gaan.
Het is van belang de problematiek in zijn volle breedte aan bod te laten komen met aandacht voor preventie, vroegtijdige detectie, tijdige reactie indien het toch fout loopt en ook aandacht te hebben voor de slachtoffers in het verleden.
We hebben het hier in de eerste plaats over seksueel grensoverschrijdend gedrag tussen:
Daarnaast kijken we ook naar situaties met seksueel grensoverschrijdend gedrag tussen:
Voor de leesbaarheid van deze pagina bedoelen we met ‘scholen’ alle onderwijsinstellingen en bedoelen we met ‘leerlingen’ alle lerenden.
Binnen Katholiek Onderwijs Vlaanderen is al veel materiaal beschikbaar dat ingezet kan worden om scholen gepast te ondersteunen. In deze kadernota trachten we dat materiaal te verzamelen en te ontsluiten voor elke situatie.
De ondersteuning die Katholiek Onderwijs Vlaanderen biedt, kadert in een ruimere aanpak rond heel verschillende vormen van grensoverschrijdend gedrag: agressie, pesten, seksueel grensoverschrijdend gedrag. Zo zullen acties tegen pesten ook een positief effect hebben op het vermijden van sommige vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Er is in heel het verhaal een continuüm van feiten die gaan van ongepast commentaar geven over ongewenste schijnbaar toevallige aanrakingen tot zwaarwichtige feiten. In dat hele continuüm moeten alle betrokkenen worden beschermd en weerbaarder gemaakt.
Binnen het project van de katholieke dialoogschool hanteren we een nultolerantie ten aanzien van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Elk non-verbaal signaal en elke melding van seksueel grensoverschrijdend gedrag moet ernstig opgevolgd worden. We roepen op om waar mogelijk herstelgericht te werken.
Sensoa geeft zes kenmerken van gezond seksueel gedrag:
Seksueel grensoverschrijdend gedrag:
Er zijn lichtere en ernstigere vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Volgens Sensoa is seksueel misbruik een ernstige vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag, waarbij:
Seksueel grensoverschrijdend gedrag komt voor in allerlei vormen en op allerlei plaatsen. Het kan plaatsvinden tussen iedereen die op school aanwezig is, bijvoorbeeld tussen:
We vertrekken graag data-geïnformeerd. Feiten en de meest recente cijfers van seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel misbruik bij jongeren en volwassenen voor Vlaanderen en voor België vinden we op de website van Sensoa. Sensoa past het cijfermateriaal ook permanent aan.
De bevraging die de Vlaamse Scholierenkoepel bij 11 000 leerlingen uitvoerde (rapport november 2023) leert ons dat bij grensoverschrijdend gedrag in onderwijs waarbij leerlingen betrokken zijn, 70% zich afspeelt tussen jongeren onderling. Bij 30% is een volwassene (meestal een leraar) betrokken.
Leerlingen duiken in die statistieken soms op als slachtoffer en dan weer als pleger. En dat geldt ook voor onderwijspersoneel.
We moeten in onze aanpak die cijfers voor ogen houden. Als we echt een veilige maatschappelijke omgeving willen creëren voor onze leerlingen en het personeel dan willen we maximale impact hebben op alle vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag.
Bovendien zijn er vele vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag, waarbij afhankelijk van de context, het tijdstip en de betrokkenen op een bepaald ogenblik een grens wordt overschreden.
Onze grondhouding over omgaan met seksueel grensoverschrijdend gedrag is op de eerste plaats gebaseerd op het project katholieke dialoogschool, de Engagementsverklaring van Katholiek Onderwijs, samen werken aan katholieke dialoogscholen.
Vanuit het project van de katholieke dialoogschool worden acht wegwijzers van hoop aangereikt. Met betrekking tot de problematiek van grensoverschrijdend gedrag belichten we specifiek de wegwijzer van kwetsbaarheid en belofte:
“De verwevenheid van kwetsbaarheid en belofte heeft grote consequenties voor het pedagogisch handelen in een school. Kinderen en jongeren worden in een kwetsbare fase van hun leven aan de school toevertrouwd. Het pedagogische en ontwikkelingspsychologische uitgangspunt is dat er altijd groei en ontwikkeling mogelijk blijft. Leven en leren worden in de katholieke dialoogschool gekenmerkt door groei. Ondanks beperkingen en onmacht blijft het perspectief op nieuwe kansen open. Niets of niemand is onverbeterlijk of onveranderlijk. Wat nog niet is, kan worden.”
(Katholiek Onderwijs Vlaanderen, Hoop doet leren, Aanzet tot een pedagogie voor katholieke dialoogscholen, uitgeverij Halewijn, 2019, p. 50)
De kwetsbaarheid ernstig nemen betekent: voor ogen houden dat het leven en leren van elke leerling broos en kostbaar is en dat vorming pedagogische tederheid vraagt.
Je draagt zorg voor alle leerlingen, in het bijzonder voor de meest kwetsbaren onder hen. De evangelische inspiratie stimuleert jou om elke leerling, wie hij ook is, vanwaar hij ook komt, vanuit belofte te benaderen. Omdat jonge mensen kwetsbaar en onvolkomen zijn, is groei en ontwikkeling nodig, dat vraagt een zorgzame begeleiding. Omdat ze ook beloftevol zijn, is er groei en ontwikkeling mogelijk, met oog voor de toekomst.
“Het is door het appel van de gekwetste mens dat de liefde mogelijk wordt.” (Id, p. 52)
Als personeelsleden van katholieke scholen willen we ons laten raken door de gekwetste mens. Vanuit de eigen kwetsbaarheid stellen we ons open voor de ander en gaan we het gesprek over misbruik niet uit de weg. Jezus’ oproep tot vergevingsgezindheid richt zich zowel tot dader als slachtoffer. Vergeven maakt mogelijk dat de ander opnieuw kan beginnen. Inzetten op vergeving spoort scholen aan om ruimte te bieden aan de kansen die besloten liggen in elke mislukking. In het kader van grensoverschrijdend gedrag vraagt deze benadering een grote inspanning van elke betrokkene. Dit is ook de kern van het pedagogisch werken met incidenten rond seksueel grensoverschrijdend gedrag: de onderliggende leervragen zien en aanpakken. Dit is de essentie van een pedagogie van de hoop.
Wij nemen het als instellingen van katholiek onderwijs bij voorbaat op voor wie zich in een zwakke positie bevindt en voor wie meer steun en zorg nodig heeft. Deze grondhouding krijgt een concrete vertaling in de visietekst Vademecum zorgbreed en kansenrijk onderwijs die scholen op weg zet om met de thematiek van seksueel grensoverschrijdend gedrag om te gaan via volgende bouwstenen: verbindend schoolklimaat, welbevinden, kinderrechten. Daarnaast biedt de visietekst Relationele en seksuele vorming van Katholiek Onderwijs Vlaanderen (wordt nog geactualiseerd) een houvast bij het werken rond relationele en seksuele vorming. Hij zet aan tot verdere communicatie tussen alle betrokken partijen, tot het ontwikkelen van een beleid en tot concrete implementatie.
Ook de visietekst deontologie internaten en de mededeling voor secundair onderwijs (worden geactualiseerd in 2024-2025 en verbreed voor alle personeelsleden) zijn richtinggevend rond onze omgang met de jongeren die ons zijn toevertrouwd.
Hoe omgaan met een melding van een acute situatie rond seksueel grensoverschrijdend gedrag?
Volg je communicatieplan bij een melding van seksueel grensoverschrijdend gedrag
Wanneer een medewerker van je school een melding krijgt van seksueel grensoverschrijdend gedrag verwachten we dat hij/zij verantwoordelijkheid opneemt om daarvan de juiste personen op de hoogte te brengen. Je maakt best vooraf een communicatieplan op waarover je communiceert met je personeelsleden, bijvoorbeeld via een stroomdiagram. Op de PRO.-pagina van onze website vind je voorbeelden. De medewerkers van Katholiek Onderwijs Vlaanderen die je kunnen ondersteunen, zijn daarin opgenomen.
Welke procedure hanteert Katholiek Onderwijs Vlaanderen om te ondersteunen bij seksueel grensoverschrijdend gedrag?
Katholiek Onderwijs Vlaanderen hanteert een procedure om te ondersteunen bij een (vermoeden van) seksueel grensoverschrijdend gedrag tussen leerlingen onderling, tussen personeelslid en leerling, van een derde/ouder tot een leerling.
In sommige gevallen is het opstarten van een tuchtdossier voor personeelsleden aangewezen. Wanneer een leerling of een ouder een werknemer beschuldigt van grensoverschrijdend gedrag, is het ook belangrijk dat je als werkgever het psychosociaal welzijn van de betrokken werknemers niet uit het oog verliest. We lichten de procedure toe.
Soms stappen oud-leerlingen naar hun vroegere school of internaat om een misbruik tijdens hun vroegere school- en internaatstijd te melden. Je neemt deze meldingen van misbruik uit het verleden steeds ernstig en geeft er gepast gevolg aan. De volgende procedure kan daarbij ondersteunen.
Werken aan een preventie- en kwaliteitsbeleid m.b.t. seksueel grensoverschrijdend gedrag
Preventie begint bij het nadenken over en opsporen van risico’s. Zijn er bijvoorbeeld plaatsen of momenten waar er meer risico is op grensoverschrijdend gedrag in het algemeen en seksueel grensoverschrijdend gedrag in het bijzonder?
Bij het nadenken over risico’s moet er oog zijn voor individuele (persoonsgebonden) maar ook voor structurele factoren zoals:
Op basis van de risicoanalyse kan er een actieplan opgesteld worden om de risico’s zoveel mogelijk te voorkomen. Ook hier met oog voor individuele en structurele elementen.
Met betrekking tot de leerlingen/internen:
Met betrekking tot het personeel:
Kwaliteitsbeleid vormt de basis voor het preventie- en reactiebeleid rondom seksueel grensoverschrijdend gedrag. Reflecteer daarom met alle betrokkenen over het bestaande beleid en de procedures rondom seksueel grensoverschrijdend gedrag, om je werkpunten te detecteren en kwaliteitsvol bij te sturen.
Concreet betekent dit:
Deze kadernota wil scholen en internaten ondersteunen om gepast om te gaan met seksueel grensoverschrijdend gedrag.
We roepen op om in de eerste plaats een preventief beleid te voeren.
Waar het dan toch fout gaat, hopen we dat de bestaande procedures je ondersteunen om met acute meldingen om te gaan.
Zo zorgen we er samen voor dat scholen en internaten een veilige omgeving vormen voor al wie er leeft, leert en werkt.
