Vorming in de katholieke dialoogschool wordt in elke katholieke basisschool concreet gemaakt via het leerplan Zin in leren, zin in leven!. Je kunt de krachtlijnen van dit leerplanconcept nalezen:
De leeruitkomsten die we in Zill formuleren geven in hun samenhang aan wat vorming in de katholieke dialoogschool inhoudt.
Hun formulering in de ik-vorm is niet toevallig. ‘Ik’ houdt de leraar namelijk het perspectief voor van waaruit de leerling de eigen ontwikkeling beleeft. Het is de leerling die er zelf mee aan de slag moet, die ervaart welk impact de nieuw opgedane kennis, vaardigheden, inzichten en attitudes hebben in zijn/haar leven.
Daarnaast steunt het gebruik van de ik-vorm op een fundamenteel element in het christelijke mens- en wereldbeeld dat katholiek onderwijs inspireert. Namelijk dat mensen zichzelf worden binnen een netwerk van relaties. Ik word pas wie ik ten diepste ben (uniciteit) dankzij het netwerk van relaties (verbondenheid) met medemensen, samenleving en wereld waarbinnen ik gevat ben. Voor christenen is God bij dat groeiproces, dat nooit ophoudt, steeds aanwezig. Omdat het wel degelijk om de groei van élk kind gaat, in zijn of haar uniciteit, kiezen we ervoor om ‘ik’ te gebruiken. De verbondenheid waarin mensen leven drukt hun uniciteit immers niet weg. Anders gezegd: groeien als persoon doen onze leerlingen niet alleen. Het is een avontuur dat ze met vele tochtgenoten beleven, maar het is wel hún avontuur.
We kunnen stellen dat Zin in leren! Zin in leven! meteen ook het algemene streefdoel is: leerlingen krijgen/hebben zin in leren en zin in leven. Wat inhoudt dat ze:
Met Zin in leren! Zin in leven! reikt Katholiek Onderwijs Vlaanderen een leerplan aan dat inzet op zeven wegwijzers uit het vormingsconcept van katholiek onderwijs: ‘uniciteit in verbondenheid’, ‘kwetsbaarheid en belofte’, ‘gastvrijheid’, ‘rechtvaardigheid’, ‘duurzaamheid’, ‘verbeelding’ en ‘generositeit’. Een achtste wegwijzer is de schooleigen wegwijzer die moet toelaten om wat belangrijk is vanuit de eigen inspiratie of traditie naar voor te schuiven.
In Opdrachten voor het katholiek basisonderwijs in Vlaanderen (OKB) (2013) staan vijf opdrachten voor leraren en lerarenteams die werkzaam zijn in het katholiek basisonderwijs. Ook die vormen een referentiekader om het vormingsconcept katholiek onderwijs, zoals de achtste wegwijzer aangeeft, tot een schooleigen opvoedingsproject uit te werken. Ze inspireerden ons bij de ontwikkeling van Zin in leren! Zin in leven!
De wegwijzers ‘uniciteit in verbondenheid’, ‘kwetsbaarheid en belofte’, ‘gastvrijheid’, ‘rechtvaardigheid’, ‘duurzaamheid’, ‘verbeelding’ en ‘generositeit’ uit het vormingsconcept van Katholiek onderwijs Vlaanderen verbinden de opdracht van de katholieke school met haar bijbels-christelijke inspiratie. Zij tonen leraren en leerlingen een weg om hun pedagogische idealen te realiseren. Daarbij kunnen scholen sommige wegwijzers beklemtonen of andere wegwijzers, belangrijk vanuit de eigen inspiratie of traditie, naar voren schuiven. Dat vraagt maatwerk, aansluitend bij de behoeften van elke leerling en bij de context van de school. Wie dat kan realiseren, doet recht aan de uniciteit van elke leerling.
Zin in leren! Zin in leven! gaat uit van een sterk geloof in de groei- en ontwikkelkracht van kinderen. Ze zijn beloftevol, met talenten en mogelijkheden. Die willen we aanspreken en ontplooien. Dat we bij de formulering van onze doelen ambitieus zijn, mag de gebruiker van dit leerplan dan ook niet verbazen. Tegelijk aanvaarden we dat de kinderen die ons worden toevertrouwd onvolkomen zijn en dat leren een proces van vallen en opstaan is. Dat proces willen we vanuit een brede zorg ondersteunen. Omdat alle leerlingen onvolkomen en kwetsbaar zijn is vorming nodig. Door de mogelijkheden die elk van hen in zich draagt is vorming mogelijk. Zo geven we een antwoord op de wegwijzer ‘kwetsbaarheid en belofte’ uit het vormingsconcept katholiek onderwijs.
Het ‘waartoe’ van Zin in leren! Zin in leven! geldt als een belangrijk streefdoel voor álle leerlingen in onze katholieke basisschool. Leren en leven gaan namelijk in dialoog met elkaar. Als uitkomst van ons onderwijs zien we intrinsiek gemotiveerde kinderen die goesting en zin hebben in leren en leven en leren en leven betekenis kunnen geven. Die betekenisverlening heeft zowel betrekking op ‘wat’ geleerd wordt als op ‘waarnaar’ geleefd wordt: Wat is zinvol? Welke richting wil ik uit?
Binnen Zin in leren! Zin in leven! werken we, met respect voor de eigenheid van al onze leerlingen, vanuit de christelijke traditie aan kwalitatief pluralisme. Daarbij vormen de ‘veelheid en andersheid’, zoals die aanwezig zijn in onze multiculturele en levensbeschouwelijk diverse samenleving, geen bedreiging. Ze dagen uit tot openheid, verdieping en communicatie, uit respect voor ieders eigenheid. Vanuit het daaraan verbonden mens- en wereldbeeld nodigt het leerplan leraren en hun leerlingen uit om in dialoog met elkaar, met de christelijke traditie van hun katholieke school en de rijkdom van hun eigen levensbeschouwelijke achtergrond, op zoek te gaan naar het volle mens- en medemens-zijn. We stellen ons gastvrij op omdat we erin geloven dat deze ontmoeting en het ‘zich aan elkaar schuren’ helpen om de eigen identiteit te vormen.
Vanuit de aan ons vormingsconcept eigen generositeit gunnen we onze leerlingen de vrijheid om gaandeweg vanuit een eigen verantwoordelijkheid of eigenheid met deze vorming om te gaan. Zich geborgen weten in Gods liefde helpt leraren om genereus nieuwe kansen te bieden wanneer leerlingen, om welke reden ook, minder verantwoordelijk omgaan met vorming. In Zin in leren! Zin in leven! stellen we doelen voorop die betrekking hebben op het ontdekken van, het nadenken over en het verdiepen van de eigen identiteit. Van leraren verwachten we dat ze in woord en daad op een eigentijdse en soms tegendraadse wijze de christelijke stem in deze dialoog binnenbrengen.
De levensbeschouwelijke bakens ‘uniciteit’ en ‘verbondenheid’ vormen de eerste wegwijzer in het vormingsconcept katholiek onderwijs. Ze dragen het leerplanconcept.
Binnen het christelijke mens- en wereldbeeld komt elke unieke ‘ik’ tot stand doorheen verbondenheid met anderen (jij, wij) en doorheen de relatie met de Andere, de God die met ons op weg gaat. De verwevenheid tussen ‘verbondenheid’ en ‘uniciteit’ drukken we uit in de voorstelling van de lerenden in het hart van ons ordeningskader. We beelden er twee kinderen af, in interactie met elkaar. We gaan er dus vanuit dat leerlingen van en met elkaar leren, maar vanzelfsprekend dichten we ook een centrale rol toe aan de leraren, opvoeders of anderen die betekenisvol zijn voor hun ontwikkeling. Een kind ontwikkelt namelijk niet in zijn eentje, maar samen met en door anderen: kinderen én volwassenen. Het gaat echter om meer dan de verbondenheid met die anderen. Onze leerlingen staan met hun beide voeten in de wereld, vandaag en morgen. Betekenisvol leren, is leren over en in die wereld. Daarom is naast verbondenheid met de mensen die hen omringen, ook de relatie met de wereld rondom, met natuur, met cultuur en met de Andere (voorgesteld door de schaduwfiguur die de kinderen vergezelt) essentieel voor hun leren. Vandaar de voorstelling van het ordeningskader van dit leerplanconcept met een binnencirkel (persoonsgebonden ontwikkeling) en een buitencirkel (cultuurgebonden ontwikkeling) die op elkaar inspelen.
We nodigen elke gebruiker van dit leerplanconcept uit om tegelijk in te zetten op zowel de persoonsgebonden als de cultuurgebonden ontwikkeling van alle kinderen. In opvolging van het vormingsconcept katholiek onderwijs gaat daarbij, verweven doorheen de persoons- en cultuurgebonden ontwikkelvelden, bijzondere aandacht naar vorming die inzet op rechtvaardigheid, duurzaamheid en verbeelding.
Uniciteit en verbondenheid staan niet los van elkaar. Dat merk je niet alleen aan de ontwikkelthema’s en hun onderliggende doelen die specifiek inzetten op uniciteit of verbondenheid, maar ook aan de drie niveaus binnen de persoonsgebonden ontwikkeling: het relationele niveau (jij), het groepsniveau (wij) en het persoonlijke niveau (ik).
De ene keer van ‘jij, langs ik naar wij’ en de andere keer van ‘wij, langs jij naar ik’ willen we onze leerlingen vormen tot mensen die gastvrij en genereus in het leven staan en die, vanuit een intrinsieke en vrijwillige motivatie om het goede te doen, willen bijdragen aan een hechte en liefdevolle samenleving. Een samenleving waarin dialoog centraal staat en die bijdraagt aan kwalitatief pluralisme.
De wegwijzers zijn niet alleen herkenbaar in de missie van het katholiek basisonderwijs, ze zijn ook terug te vinden in de ontwikkelvelden, ontwikkelthema’s en in de onderliggende doelen en leerinhouden van Zin in leren! Zin in leven!
Bij wijze van illustratie geven we hieronder een kritische selectie van die doelen bij elke wegwijzer. Het is een kritische selectie omdat de concordantie tussen de leerplandoelen en de wegwijzers min of meer gebaseerd is op een subjectieve interpretatie van zowel de wegwijzers als de doelen. Die interpretatie is het gevolg van het persoonlijk perspectief van wie deze selectie maakt en wordt mee gekleurd door de context van waaruit men kijkt. Daarom bevelen we elke lezer van deze bijdrage uit om onderstaande oefening uit te voeren.
