Vanuit onze christelijke mensvisie erkennen en waarderen we de leerling als een uniek persoon met eigen mogelijkheden en beperkingen, een eigen geschiedenis en persoonlijkheid. Een persoon die kansen tot groei krijgt omdat hij zich fundamenteel verbonden weet en in relatie staat met zichzelf, de ander, de wereld, de Andere.

Het benaderen van vorming vanuit het perspectief van de verschillende wegwijzers biedt daartoe opportuniteiten. Brede vorming binnen brengen in de leefwereld van de jongere en aangrijpen als voedingsbodem tot dialoog, nodigt leerlingen uit zich verbonden te weten met de andere, de Andere en de wereld. Verbinding doet veranderen: leerlingen worden uitgenodigd en uitgedaagd om hier en nu, geworteld in het verleden, in relatie met anderen, gedragen door de Andere en met hoop op de toekomst uit te groeien tot unieke personen.

Alle leerlingen vormen, betekent oog hebben voor de vorming van elke jongere. Elke jongere ervaart de complexiteit van het bestaan in de fundamentele spanningsvelden en grenzen waarmee hij moet leren omgaan. Daarin leert hij ook zijn eigen kracht en kwetsbaarheid kennen. De erkenning van de mens als kwetsbaarheid en belofte heeft een bijzondere band met vorming. Omdat elke mens kwetsbaar en gekwetst is, is vorming nodig. Omdat elke mens ook een belofte inhoudt, is vorming mogelijk. Enkel als we beide elementen samenhouden, kijken we met twee ogen naar de mens en krijgen we een dieptezicht op de mens.

Cultuuroverdracht tussen de generaties is inherent aan vorming. De cultuur en de wetenschap die we kennen, zijn verankerd in de Westerse traditie. Die traditie is maar één van de vele tradities in de wereld. Vorming willen vasthechten aan één onveranderlijke identiteit en cultuur is niet zonder risico omdat die ene identiteit en cultuur in de realiteit niet bestaat. In de katholieke dialoogschool wordt de ruimte voor een gesprek met de samenleving voortdurend opengehouden. Jongeren die in dialoog gaan met culturen en subculturen worden mede-eigenaar van vorming en cultuur. In dialoog gaan nodigt uit tot het erkennen en versterken van ieders culturele identiteit. Groepen komen zo niet tegenover elkaar te staan, maar bouwen vreedzaam, met respect voor verschil één diverse samenleving op.

Rechtvaardigheid betekent dat we in de school, als in een maatschappij in het klein, werken aan de waarden van een democratische samenleving: vrijheid, solidariteit, gelijkwaardigheid.

Rechtvaardigheid betekent ook dat leerlingen zo gevormd worden dat ze uitgedaagd worden om in te gaan tegen onrechtvaardigheid in school of maatschappij. Dat zij bestrijden wat onrecht in stand houdt, zichtbaar maken wat er aan de wereld kan veranderen en beginnen bij zichzelf. In de christelijke levensbeschouwing is vorming immers niet te reduceren tot socialisatie in de bestaande maatschappelijke en culturele ordening. In de geest van Christus en de profeten wordt de mens voortdurend uitgedaagd om te werken aan een beter bestaan en aan planetaire gerechtigheid.

Leerlingen leren daarom kritisch-creatief omgaan met wat eigen en wat anders is, met wat verbindt en wat onderscheidt. Scholen dragen bij aan een rechtvaardig onderwijssysteem en aan een samenleving waar een plaats is voor iedereen, aan een wereld waar ook God van droomt.

Duurzame ontwikkeling betekent voorzien in de behoeften van de huidige generatie zonder daarmee de mogelijkheid van de toekomstige generaties in gevaar te brengen en berust op drie aspecten die met elkaar verweven zijn: een economisch, sociaal en ecologisch aspect. We bevinden ons in de geschiedenis op een ecologisch kantelpunt. De druk op de biotoop aarde wordt zo groot dat een houdbaar evenwicht tussen mens-zijn, economie en ecologie noodzakelijk wordt. We moeten jongeren op een gewetensvolle en menswaardige manier met het leven leren omgaan vanuit de overtuiging dat de natuur, maar ook het leven van mens en dier niet eindeloos maakbaar en manipuleerbaar zijn. We hebben het recht om de gaven van de natuur te gebruiken, maar niet om ze te vernietigen. Vorming kan bijdragen tot een mentaliteitswijziging die een halt toeroept aan de voortdurende drang naar bezit en ongebreidelde groei. We leren jongeren meer kiezen voor het zijn en minder voor het hebben. Vorming leert hen op een zorgzame, kritische en duurzame manier omgaan met de samenleving en draagt zo bij tot duurzame ontwikkeling.

We scheppen ruimte om het geleerde te koesteren en er een unieke betekenis aan te geven. De jongere krijgt de kans om nieuwe werelden te maken waar hij intens van kan genieten. Die onnavolgbare verbeelding is niet maakbaar en niet programmeerbaar, maar veronderstelt een “traagheid” van leren en tijd. Verbeelding geeft ruimte aan het onbeheersbare, heeft oog voor wat niet onmiddellijk nuttig is, voor het esthetische, literaire, filosofische, spirituele. We bieden ruimte aan jongeren om buiten de lijntjes te kleuren, om problemen niet op één bepaalde manier op te lossen en een vooropgestelde methode slaafs te volgen. We leren hen vernieuwende oplossingen bedenken voor de problemen die de huidige generatie niet oplost of niet opgelost heeft.

In het christendom weten we ons als gelovigen uitgenodigd om vanuit Gods liefde te bestaan en om van die liefde een bescheiden teken te geven in de wereld om ons heen. Niet uit eigen kracht, maar veeleer vanuit een generositeit die we zelf van God hebben ontvangen. Deze wegwijzer daagt ons dan ook uit om de vorming van leerlingen vanuit die liefde gestalte te geven. Generositeit in vorming betekent de ander de vrijheid gunnen om vanuit een eigen verantwoordelijkheid of vanuit een anders zijn, anders denken, anders geloven, met deze vorming om te gaan. Ons geborgen weten in Gods liefde helpt ons genereus nieuwe kansen bieden en vergeven wanneer leerlingen om welke reden ook minder verantwoordelijk omgaan met vorming of zelfs uitdrukkelijk “nee” zeggen.

Het iets van de vorming wordt beschreven in samenhangende vormingscomponenten die aan de basis liggen van de leerplannen secundair onderwijs. De vormingscomponenten in het secundair onderwijs zijn: levensbeschouwelijke vorming, culturele vorming, economische vorming, lichamelijke vorming, maatschappelijke vorming, natuurwetenschappelijke en technische vorming, sociale vorming, talige vorming en wiskundige vorming.

Vorming zoals beschreven in de componenten wordt doorgegeven van generatie tot generatie als erfdeel van cultuur en wetenschap. Wat men kiest om door te geven is afhankelijk van pedagogische, filosofische en levensbeschouwelijke keuzes. Inhoud en doel van vorming zijn nooit algemeen maatschappelijk, maar worden bepaald door scholen, die hun eigen uitgesproken keuzes kunnen en mogen maken. Scholen kiezen voor vorming vanuit een gemeenschappelijk zoeken naar identiteit en inspiratie en in dialoog met de diversiteit van dingen en mensen. Een katholieke dialoogschool creëert in het beste geval een gedeeld en dynamisch vormingsideaal.

Niet alleen wat geleerd wordt maar ook wie onderwijst en leert maakt deel uit van een uitgesproken dynamische traditie zoals de traditie van een vormingscomponent, een discipline, een levensbeschouwing, een pedagogisch project.

Een leraar kan die rol enkel opnemen als hij zelf geaard is in een vak, een vorming, een traditie. Hij is dus meer dan een doorgeefluik van kennis en inhouden maar ook meer dan een coach van leerlingen. Zijn professionele betrokkenheid verbindt de liefde voor wat hij wil onderwijzen met de liefde voor zijn leerlingen.

Een leraar heeft als bijzondere opdracht de leerling te vormen door hem uit te nodigen zijn eigen weg te vinden, een weg die geen school, lerarenteam, leraar of leerplan kan voorspellen. Vorming is het openen van deuren, meer dan het planmatig stellen van doelen. Door te vormen opent een leraar een deur waarachter zich het niet te voorspellen landschap van leren en leven van de leerling ontvouwt.

De persoon van de leerling staat in het hart van het vormingsproces. Een leerling wordt niet zozeer gevormd, maar vormt zichzelf; niet als een autonoom wezen, maar in een voortdurende dialoog met de leraar, de school en de wereld (de componenten van vorming).

De persoon van de leerling wordt in de vorming in de breedst mogelijke zin aangesproken: intellectueel, sociaal, lichamelijk, moreel, spiritueel. Op die manier kunnen alle vormingscomponenten op een harmonieuze manier in vorming aan bod komen.

Doorheen het secundair onderwijs neemt de leerling het vormingsproces meer en meer in handen. Hij wordt er mede eigenaar van en geeft er in verbinding met leerlingen, leraren en de wereld richting aan. Hij wordt geleidelijk aan regisseur van het eigen leerproces en de onderwijsloopbaan. Hij ontwikkelt metacognitieve vaardigheden die hem in staat stellen het eigen leren en leven te richten.

Hoe een leerling zich vormt, is voor elke leerling anders. Mensen zijn niet maakbaar en een vormingsproces is in zijn essentie onvoorspelbaar. Het is een verrassend gebeuren waarbij de ontmoeting met iemand of iets, telkens nieuwe perspectieven opent. Vorming breekt de natuurlijke ontwikkeling open, opent nieuwe vensters met uitzicht op een betere wereld.

Een katholieke dialoogschool biedt aan iedereen, zonder uitzondering, een gastvrij onderwijsproject aan dat inzet op kwaliteitsvolle vorming. Dialogeren en levensbeschouwelijke vorming krijgen daarin een centrale plaats. In de dialoog met de ander ontdekken we wie we zelf zijn, wat het betekent mens en medemens te zijn en worden we geconfronteerd met het anders zijn van de ander. Levensbeschouwelijk verschil en diversiteit stellen de wijze waarop wij onze levensbeschouwelijke identiteit vorm geven in vraag.

De dragende grond vanuit de bijbels-christelijke traditie voor één of meerdere vormingscomponenten ligt in de keuze van wegwijzers zoals uniciteit in verbondenheid, duurzaamheid, gastvrijheid, kwetsbaarheid en belofte, rechtvaardigheid, verbeelding en generositeit. Deze wegwijzers zijn verbonden met de grondervaring dat mens en wereld tegelijk gave en opgave zijn en met het vertrouwen dat de liefde –zoals de bijbel verhaalt – het richtsnoer is voor opvoeden, leven en samenleven. In een katholieke dialoogschool bestaat de kunst erin om de dwarsverbanden tussen de verschillende vormingscomponenten te zien en ze te verbinden met één of meerdere wegwijzers.

Levensbeschouwelijke vorming geeft leerlingen de tijd en de ruimte om te zoeken naar wie ze zijn en wat ze zullen worden. Leerlingen maken voortdurend keuzes. Zij worden hierbij als persoon uitgedaagd maar ook bepaald door de keuzes van anderen die met hen in relatie staan. Vanuit de dialoog met de eigen leefwereld, de plurale samenleving en het zinaanbod van het christelijk geloof geven leerlingen hun levensbeschouwelijke identiteit verder vorm.

Levensbeschouwelijke vorming reikt de leerlingen verschillende handvatten aan waarmee ze op hun zinvragen antwoorden kunnen vinden. Levensbeschouwelijke vorming kan de leerlingen inspireren om mee te werken aan een betere toekomst voor mens en wereld.

Culturele vorming kan vanuit de kracht van verbeelding leerlingen verschillende mogelijkheden aanreiken om de wereld te verkennen en te begrijpen. Daarbij ontdekken zij de verschillende expressievormen in hun onderlinge samenhang. Door culturele vorming leren leerlingen verbeelden hoe de wereld of de samenleving is of zou moeten zijn. Zij leren communiceren, beleven, exploreren en interpreteren, anderen respecteren, reflecteren en dus samenleven. Culturele vorming is een belangrijke schakel in de ontwikkeling van het symbolisch en creatief denken en handelen. Leerlingen kunnen door creatieve uitingen geraakt worden. Zij worden geconfronteerd met hun kwetsbaarheid, hun grenzen, hun dromen en groeikansen en ontdekken een persoonlijke expressieve taal. Via culturele vorming komen zij ook in contact met kunst. Zij ontwikkelen zin voor esthetiek en voor schoonheid. Kunst geeft een specifiek creatieve, verbeeldende kijk op de mens, de wereld en op God. Net daardoor geeft het beschouwen van en geraakt worden door kunst zin en betekenis aan wie we zijn en aan de wereld waarin we leven.

Economische vorming kan leerlingen uitdagen te reflecteren over huidige levensbeschouwelijke en maatschappelijke visies van waaruit economie en ondernemerschap de wereld waarin we leven vorm geven. Bouwen we aan een maakbare wereld vanuit het recht van de sterkste of kiezen we ervoor om liefdevolle aandacht te hebben voor rechtvaardigheid, belofte en kwetsbaarheid? Als leerlingen op het spoor komen van de spanning tussen welvaart en welzijn, dan kan economische vorming leerlingen ertoe aanzetten hun persoonlijke verantwoordelijkheid in onze samenleving op te nemen en hen uitdagen om op een bewustere manier te gaan leven. Economische vorming leert leerlingen hun dagelijks leven te organiseren binnen de complexe en complexer wordende samenleving. Leerlingen worden op die manier meer weerbaar en zelfredzaam. Het groeien in zelfvertrouwen bevordert hun ondernemingszin en nemen van initiatief. Zo leren zij als consument of toekomstig ondernemer bewuste, creatieve, verantwoorde en duurzame keuzes maken met aandacht voor wereldwijde solidariteit en rechtvaardigheid.

In lichamelijke vorming benaderen we de leerlingen als unieke en totale persoonlijkheden. In lichamelijke vorming recht doen aan de hele mens vraagt een veelzijdige kijk en aandacht. Dit houdt in dat leerlingen (psycho-)motorisch en zintuiglijk vaardig worden en een gezonde en veilige levensstijl ontwikkelen binnen een leeromgeving waarin sociale relaties en een positief zelfbeeld centraal staan. Door lichamelijke vorming leren leerlingen vaardigheden voor het leven, rekening houdend met de eigen lichamelijke grenzen en mogelijkheden. Door het ontwikkelen van fijne motoriek of oog-handcoördinatie leren leerlingen handiger, vloeiender, efficiënter en nauwkeuriger bewegen. Bovendien zal die technische handvaardigheid hen helpen bij het zoeken naar oplossingen en het creëren van nieuwe dingen.

De leerlingen ontwikkelen ook de nodige competenties voor een actieve en gezonde levensstijl. Ze zien het belang in van een goede fysieke conditie en zijn bereid om bewegen in hun levensstijl te integreren, nu en in de toekomst. Een goede lichamelijke vorming verhoogt het welbevinden en ondersteunt leerlingen in het omgaan met de eigen kwetsbaarheid en die van anderen. Zij draagt vaak bij tot een goede omgang en faire samenwerking met anderen; zij helpt leerlingen om op sociaal aanvaarde wijze rollen te vervullen en om te gaan met verschillen.

Maatschappelijke en historische vorming biedt leerlingen kansen om verschillende eigentijdse maar ook eeuwenoude levensbeschouwelijke en maatschappelijke visies op God, mens en wereld te verkennen en met elkaar in relatie te brengen. Dit kan hen helpen een gastvrije en rechtvaardige wereld te verbeelden waarin samenleven met respect voor ieders eigenheid mogelijk is. Maatschappelijke en historische vorming leert leerlingen om hun eigen weg en plaats te vinden in deze complexe en veelzijdige maatschappij. Democratisch handelen met aandacht voor wereldwijde solidariteit en rechtvaardigheid, mensenrechten en gelijkheid, zijn hierbij fundamenteel. Reflecteren op en een kritische houding aannemen ten opzichte van geldende waarden en normen is belangrijk om volwaardig aan de maatschappij deel te nemen. Streven naar politieke en sociale bewustwording en ethische sensibilisering is dan ook van groot belang voor duurzame maatschappelijke en historische vorming.

Daarnaast daagt maatschappelijke en historische vorming leerlingen uit om met het eigen verleden in dialoog te treden. Ze bestuderen de historisch gegroeide manier waarop de mens de wereld bewoonbaar gemaakt heeft. Ze brengen wat zij leren in verband met het grotere geheel van hun bestaan. Maatschappelijk en historische vorming leert leerlingen zo de verankering van de mens in zijn geschiedenis en in zijn omgeving te expliciteren. De ervaringswereld van een leerling wordt in de letterlijke zin van het woord gerelativeerd omdat hij met zijn geschiedenis in relatie gebracht wordt. Op die manier worden leerlingen gewapend om in hun eigen leven en in de samenleving toekomstgerichte keuzes te maken.

Wetenschappelijke vorming stelt jongeren in staat om op een methodische wijze betrouwbare feitelijke kennis over natuur en techniek te verwerven. Leerlingen stellen hun denkbeelden bij door ze te confronteren met denkbeelden van anderen en door samen te argumenteren. Door het inzetten van natuur- en technisch-wetenschappelijke concepten leren leerlingen een fysische werkelijkheid, een natuurlijk fenomeen of een technologische verwezenlijking te vatten. Technische en natuurwetenschappelijke vorming ontwikkelt bij leerlingen een rationele geest zodat ze zich wetenschappelijk kunnen positioneren tegenover maatschappelijke vraagstukken.

Verwondering is een belangrijke motor om verschijnselen op een wetenschappelijke manier te beschrijven en te verklaren. Techniek uit zich als een scheppende menselijke drijfveer om materiële omstandigheden voortdurend aan te passen. In overeenstemming met de maatschappelijke noden en menselijke behoeften leren leerlingen om natuurlijke en technische systemen op een verantwoorde manier te ontwikkelen, realiseren, modificeren of hanteren. Hierdoor geven leerlingen actief vorm aan wie ze zijn en aan de werkelijkheid die ze ervaren. Bij het inzetten van wetenschappelijke en technische vaardigheden krijgen jongeren kansen om te groeien in autonomie en verbondenheid. Elk wetenschappelijk en technisch handelen grijpt immers in op een activiteitenketting van mensen en dingen die in lange schakels met elkaar verknoopt zijn.

Jongeren leren nadenken over de relatie tussen natuurwetenschappelijke en technologische evoluties en visies op God, mens en wereld. Via wetenschap en technische keuzes komen leerlingen ook in contact met ethische vragen die met beperkingen, menselijke feilbaarheid en kwetsbaarheid, duurzaamheid en ecologie te maken hebben. Dat laat hen ervaren dat wetenschap voor morele of zingevingsvragen geen uitsluitsel biedt, maar dat antwoorden vanuit eigen waarden en de kracht van verbeelding verantwoord worden. Op die manier kunnen leerlingen ten volle deelnemen aan een digitale, technologisch wetenschappelijk gefundeerde maatschappij en zich aan de evolutie en verandering ervan aanpassen.

In sociale vorming leggen we de focus op de mens als een fundamenteel relationeel wezen. Wanneer we onze levensbeschouwelijke grondslag ernstig nemen, kunnen we leerlingen niet benaderen als ‘losse individuen’, maar erkennen we elk van hen als een knooppunt van relaties. Door sociale vorming leren leerlingen zichzelf en de ander zien als een complex samenspel tussen lichamelijke, gevoelsmatige, relationele en spirituele factoren. We dagen hen uit en stimuleren hen om op genereuze wijze met anderen in interactie te treden en zo duurzame sociale en relationele vaardigheden te ontwikkelen. Ze leren zich verplaatsen in de ander, ze ontdekken het effect van het eigen gedrag op anderen, ze leren verschillende persoonlijke, maatschappelijke en levensbeschouwelijke perspectieven en opvattingen waarderen en begrijpen. Leerlingen komen zo tot constructief samenwerken met oog voor ieders kwetsbaarheid en groeikansen.

Leerlingen leren op een solidaire en bewuste wijze participeren aan de klas- en schoolpraktijk en aan de samenleving. Wanneer leerlingen sociaal gevormd worden, gaan ze in dialoog, hebben ze oog voor relaties in de klasgroep en leren ze van en met elkaar. In relatie tot de ander ontwikkelt de leerling zo competenties voor een gezonde en bewuste levensstijl waarbij aandacht voor een positief zelfbeeld en psychisch welbevinden belangrijk zijn. Sociale vorming helpt hen dan ook om eigen mogelijkheden en beperkingen onder ogen te zien, om (levens)keuzes te maken, om ethisch te handelen, om durf te tonen bij het omgaan met conflicten of moeilijkheden, om zichzelf en anderen nieuwe kansen te bieden en om uitdagingen aan te gaan. Sociale vorming doet een jongere groeien als een totale persoon die met vertrouwen naar het leven kijkt.

Vorming in talen is het ontwikkelen van het vermogen om met de eigen taal, met de onderwijstaal Nederlands en met andere talen om te gaan. Dat ondersteunt de persoonlijke vaardigheid om te communiceren, taal als cultuurverschijnsel te beleven en expressief en creatief te hanteren.

Vorming in talen zorgt voor een maatschappelijke en geestelijke emancipatie. Taal stelt leerlingen in staat om de elementen die bijdragen tot hun vorming te ontvangen, erop te reflecteren, ze kritisch te bevragen en er op persoonlijke wijze mee om te gaan. Taal is nodig om greep te krijgen op de wereld die ons omgeeft. Maar taal biedt ook kansen om de meertalige en veelzijdige wereld om ons heen op een gastvrije wijze te verbeelden en te ontsluiten. Leerlingen zullen via vorming in taal dus niet enkel groeien in het communiceren met oog voor ieders kwetsbaarheid, maar zullen taal ook gebruiken om structuur te brengen in de eigen gedachten, om de realiteit te begrijpen en te structureren, om de eigen perceptie van die realiteit te verbeelden en op persoonlijke wijze weer te geven. Ook de ontwikkeling van het vermogen om te reflecteren op het eigen zijn, op hun eigen taal en die van een ander, gebeurt via het instrument van de taal.

Taalvorming biedt elke leerling tenslotte kansen om de kracht van verbeelding te ontdekken en te ervaren en om via diverse literaire uitingen creatief schoonheid te beleven of te produceren.

Wiskundige vorming maakt leerlingen vaardig om de wiskundige grondbeginselen en procedés toe te passen en argumentatieketens te volgen en te beoordelen. Elke leerling leert wiskundig redeneren, wiskundig communiceren en de juiste hulpmiddelen gebruiken.

Door wiskundige vorming worden alle leerlingen deel van een eeuwenoude wetenschappelijke traditie en praktijk die ook vandaag ons leven en de wereld om ons heen bepalen. Wiskunde kan de verbeelding prikkelen door bijvoorbeeld na te denken over de betekenis van Pi of de draagwijdte van het begrip ‘oneindig’. Wiskundige vorming maakt jongeren ook bewust van het belang van wiskunde als taal om in wetenschappen patronen en relaties te beschrijven en te modelleren. Bovendien wapent wiskunde leerlingen tegen denkfouten. Zij leren dankzij wiskunde formeel argumenteren. Wiskunde draagt dan ook bij tot de ontwikkeling van de leerlingen als persoon. Wiskundige vorming helpt jongeren om een positieve attitude te ontwikkelen die gebaseerd is op respect voor de logica en de bereidheid om naar redenen te zoeken en hun validiteit te beoordelen. Dit kan hen stimuleren tot genereus, kritisch en bewust samenleven met anderen.

Bronnen:

1 Naar De Katholieke dialoogschool: visietekst.

2 Uit De katholieke dialoogschool: visietekst.

3 Voor bronnen vanuit de katholieke traditie: zie Wegwijzers en bronnen

4 Meirieu, P. (2016), De plicht om weerstand te bieden.

5 Voor wie meer wil lezen, zie Vorming in de katholieke dialoogschool en Plaats van het onderwijs in de huidige samenleving.