• innerlijke spanningen ontladen;
• gevoelens uiten: boosheid tegenover een ander die niet naar buiten mag/kan worden gebracht;
• zichzelf bestraffen: ontevredenheid, het eigen lichaam als vijand beschouwen, zeer negatieve kijk op zichzelf, boete, schaamte;
• suïcidegedachten op de achtergrond houden;
• omgaan met intense psychische of emotionele pijn: omdat het lichaam pijn doet wordt de innerlijke pijn minder gevoeld;
• een innerlijke leegte opvullen en/of gevoelens van eenzaamheid verdrijven;
• ontsnappen aan gevoelens van vervreemding tegenover de eigen persoon of het eigen lichaam (depersonalisatie) en/of de omgeving (derealisatie), of omgekeerd zichzelf in een soort verdoving of trance brengen;
• iets bewijzen: men kan de pijn doorstaan en heeft daardoor het gevoel toch iets waard te zijn of het eigen lichaam onder controle te hebben.

• hulp of aandacht vragen en laten zien dat er iets ernstigs aan de hand is;
• “Houdt er wel iemand van mij?” of testen hoe graag de omgeving hen ziet.

• stel vragen als: “Wat doe je als je je slecht voelt?” “Sommige jongeren doen zichzelf pijn, wat doe jij?”
• vraag er open naar;
• uit je bezorgdheid, beschuldig of veroordeel niet;
• beloof vertrouwelijkheid maar geen geheimhouding: ‘Wie mag ik inschakelen als ik het zelf niet meer aankan?;
• zeg dat je een luisterend oor wil bieden en mee een weg bewandelen;
• maak een onderscheid tussen de leerling als persoon en het (problematisch) gedrag;
• neem de signalen ernstig, minimaliseer niet.

De begeleider probeert in samenspraak met de leerling een beeld te vormen van de achterliggende problematiek:

• de begeleidende klassenraad kan hierbij helpen: mogelijk hebben (andere) leraren nuttige informatie die licht werpt op de moeilijkheden waarmee de leerling worstelt;
• eventueel zijn er relevante gegevens te vinden in het pedagogisch dossier van de leerling die wijzen op signalen en onderliggende problematiek: slechte resultaten, moeilijke schoolloopbaan, spijbelproblematiek, complexe gezinssituatie, conflicten met medeleerlingen, pestgedrag of andere psychosociale gegevens;
• een gesprek met de ouders of een medeleerling (het zijn vaak medeleerlingen die de verwondingen hebben opgemerkt) kan helpen om de ernst in te schatten en zicht te krijgen op de hulpverlening die mogelijk reeds opgestart is.

Krassen en ander zelfbeschadigend gedrag kan ingrijpend en shockerend zijn.

De volgende risico’s bestaan:

• te veel afstand nemen: er gebeurt niets, de zaken worden genegeerd;
• te weinig afstand nemen;
• boos worden;
• altijd beschikbaar zijn willen zijn;
• ‘redden’;
• tussen ouders en de jongere gaan staan.

Tip
Houd het hoofd koel en het hart warm. De begeleider kan erover spreken met de zorgwerkgroep, het directieteam en over zelfverwondend gedrag lezen. Een zekere afstand nemen is hier altijd aangewezen.

Vaak weten leerlingen zelf niet waarom ze zich verwonden. Om dit verder uit te zoeken en de jongere te laten verwoorden welke oorzaken aan dit gedrag ten grondslag liggen, kunnen volgende vragen helpen:

• Waar en in welke omstandigheden ben je tot zelfverwonding overgegaan?
• Welke gevoelens had je daarbij? Welk effect had de zelfverwonding achteraf?
• Heb je daarover verteld aan vrienden/vriendinnen? Wat vond je van de reactie daarop? Was dat een juiste reactie? Waarom niet?
• Waarom mag niemand weten dat je dat doet?
• Doe je dat op aanraden van een medeleerling, vriend of vriendin?
• Hoe denk je over jezelf? Hoe zou je jezelf omschrijven?
• Wil je eventueel notities bijhouden over de momenten waarop je jezelf verwondt en de gevoelens die je daarbij hebt?

Geef aan dat automutilatie niet de beste manier is om met problemen om te gaan en dat je samen met de jongere wil zoeken naar alternatieven. Indien nodig moet erop gewezen worden dat het beter is niet met het gedrag te koop te lopen. Het kan niet de bedoeling zijn andere leerlingen te choqueren, noch andere leerlingen tot zelfverwondend gedrag aan te zetten. Anderzijds is het voor de betrokken leerling belangrijk dat zij/hij niet geïsoleerd geraakt en dus alle lessen en activiteiten, ook turnlessen en praktijkvakken, volgt.

Mogelijke alternatieven zijn:

• de gevoelens die ze ervaren naar buiten laten komen door erover te praten, met een leraar, een CLB-medewerker, een telefonische hulplijn, een jongerenadviescentrum;
• als praten moeilijk is samen met de jongere op zoek gaan naar andere creatieve manieren om de gevoelens te uiten: schilderen, tekenen, een gedicht, een dagboek, een brief schrijven (bijvoorbeeld aan de leerlingbegeleider);
• een (niet-verstuurde) brief schrijven aan de personen waarop ze boos zijn en waarin ze woede uiten;
• spanningen ontladen door verschillende korte lichamelijke inspanningen: lopen, fietsen, sporten;
• luisteren naar muziek (soms keihard);
• werken met de handen: huishoudelijke karweitjes, tuinieren, boetseren, tekenen …

Houd regelmatig contact met de jongere. Informeer bij een volgend gesprek naar zijn welbevinden. De oorzaken die mogelijk aan de grondslag liggen, worden bekeken (is daarin een evolutie merkbaar?). Als het kan worden de aantekeningen die de leerling heeft gemaakt, samen gelezen. Daarin kunnen aanknopingen gevonden worden om het probleemoplossend denken van deze individuele leerling te versterken. Verwondt de leerling zichzelf nog? Vragen om de verwondingen te laten zien heeft weinig zin. Soms gaan ze dan krassen of snijden op minder zichtbare plaatsen van het lichaam.

Automutilatief gedrag kan stoppen na enkele weken en een aantal gesprekken. Langdurig en heftig zelfverwondend gedrag kan wijzen op psychotische opstoot of persoonlijkheidsstoornissen. De school zal hier de vraag richten aan de CLB-medewerker om individuele begeleiding op te zetten of door te verwijzen naar gespecialiseerde hulp.

De ervaring leert dat de jongere enkel doorverwijzen weinig effectief is. De drempel is vaak te hoog. Het is aan te raden om samen met de jongere contact op te nemen met de gespecialiseerde dienst. Een CLB-begeleider kan eventueel een eerste keer mee op bezoek gaan.

Dat ouders bij de problematiek van automutilatie moeten betrokken worden, is een logisch uitgangspunt, zeker als het om jongere kinderen gaat. Toch kun je situaties bedenken waar het informeren van de ouders niet in het belang van het kind is. Soms is het de uitdrukkelijke vraag van de jongere zelf die de school ervan zal weerhouden contact op te nemen.

Telkens opnieuw zal de school in elke concrete feitelijke situatie, in het belang van de leerling moeten afwegen en oordelen of het raadzaam is de ouders te informeren. De beslissing over het al dan niet doorspelen van informatie aan de ouders zal afhangen van de leeftijd van de jongere, zijn maturiteit, de concrete gezinssituatie en samenstelling, de voorgeschiedenis enz. Als principe gaan we er van uit dat er zo weinig mogelijk over het hoofd en achter de rug van de leerling gebeurt.

Het betrekken van gezinsleden of vertrouwenspersonen is normalerwijze een goede keuze. Hoe meer personen erbij betrokken worden, hoe uitgebreider het netwerk. Om te vermijden dat je naast elkaar werkt, is overleg en taakverdeling met alle betrokkenen aangewezen.

• De begeleiding van leerlingen die zichzelf verwonden (evenals leerlingen met depressie, suïcidaal gedrag …) maakt deel uit van het bredere zorgbeleid, ingebed in de eigen schoolcultuur.
• Een goed uitgebouwde zorgwerkgroep die zelf de nodige vorming heeft gekregen kan leraren ondersteunen in hun omgaan met leerlingen die zichzelf verwonden.
• Planmatig te werk gaan, verhoogt de effectiviteit van het zorgbeleid.