De tijden zijn veranderd, dat weten we allemaal! Vandaag is onze samenleving in weinig nog te vergelijken met die van de jaren veertig, vijftig of zestig. De technologie onderging waarschijnlijk de grootste verandering: de sprongen die radio, televisie, informatiestromen, vervoer, … gemaakt hebben zijn spectaculair en duizelingwekkend te noemen.
Maar ook de mentaliteit is volledig veranderd: er is de voortschrijdende ontkerkelijking, de steeds toenemende diversiteit, het einde van wat eeuwige rollenpatronen leken te zijn. En ook onze kijk op andere culturen is veranderd, en al zeker de manier waarop we daarover communiceren.
Enkele jaren geleden heb ik mijn leerlingen de onderzoeksvraag opgegeven: Waren Hergé, Willy Vandersteen en Jef Nijs racisten? Het was de controversiële titel van een werkbundel waarin tal van fragmenten stonden uit stripverhalen van de periode net voor en net na de Tweede Wereldoorlog.
De manier waarop Hergé de personages afbeeldt wekt vandaag hevige verontwaardiging bij veel mensen. Er zijn de talloze stereotypen, de gebrekkige taalkennis van de lokale inwoners, …
De controverse blijft actueel, getuige hiervan bovenstaand artikel in De Morgen van 17 juni 2020.
Ook onderstaand artikel uit De Standaard van 7 augustus 2007 bewijst dit.
Klacht voor racisme in 'Kuifje in Congo'
Een Congolese student heeft bij de Brusselse onderzoeksrechter een klacht ingediend tegen vermeend racisme in 'Kuifje in Congo'.
Mbutu Mondondo Bienvenu, een Congolees die aan de Université Libre de Bruxelles studeert, diende een klacht in nadat het stripalbum in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten in opspraak was gekomen. Daar is de strip sinds kort verhuisd van de rekken met kinderboeken naar die met de volwassenenstrips.
Mondondo Bienvenu vindt het album racistisch en een belediging voor alle Congolezen. Hij eist dat de strip uit de handel wordt genomen en heeft zich burgerlijke partij gesteld tegen Moulinsart, dat de rechten op het werk van Hergé bewaakt. Hij wil een symbolische schadevergoeding van 1 euro.
Of de onderzoeksrechter de klacht ontvankelijk zal verklaren, is niet duidelijk. Pas als dat het geval is, zal het parket een onderzoek voeren. Dat zegt Jos Colpin, de woordvoerder van het parket. 'Maar het is duidelijk dat deze zaak niet dringend is', voegt hij eraan toe.
Mondondo Bienvenu is verontwaardigd over de racistische vooroordelen in 'Kuifje in Congo'. 'Lees bijvoorbeeld eens pagina 20', zegt hij. 'Daar blaft Kuifjes hond Bobbie spoorwegarbeiders af en zegt hij dat ze luilakken zijn. Verder komt er een stamhoofd aan het woord dat niet wil werken omdat hij zich zogezegd niet vuil wil maken. Dat is helemaal de visie van het kolonialisme. En ik kan u verzekeren dat de koloniale tijd voor de Congolezen geen pretje was. Er vielen miljoenen doden.'
Hyperpolitieke correctheid
Mondondo Bienvenu weigert het album te zien als een historisch document dat de tijdsgeest van de jaren '30 weergeeft en waarover de lezer zijn eigen oordeel kan vellen. 'Nee, hoor. De kolonialistische mentaliteit bij de Belgische politici is nog springlevend. Kijk maar naar een Louis Michel, de vorige minister van Buitenlandse Zaken, en naar een Armand Dedecker, de ontslagnemende minister van Ontwikkelingssamenwerking, die president Kabila steunden in zijn autoritaire optreden bij het onderdrukken van een opstand in de provincie bas-Congo', zegt de man.
Jozef De Witte, de directeur van het Centrum voor Gelijkheid van Kansen en Racismebestrijding, wil de klacht niet minimaliseren. 'Ik begrijp de gevoeligheid van de man', zegt De Witte in De Morgen. 'Maar we moeten ons hoeden voor een overreactie en voor hyperpolitieke correctheid.'
De directeur van het Belgisch Centrum voor het Beeldverhaal, Jean Auquier, die in de jaren '50 in Congo opgroeide, vindt de klacht 'belachelijk'. 'Hergé heeft zich zijn leven lang voor dat album verontschuldigd. Hij wilde vooreerst een verhaal brengen. Hij had niet de pretentie de werkelijkheid weer te geven. Je moet de lezer niet voor dom houden.'
'Je moet trouwens niet Hergé verwijten, maar zijn opdrachtgever. Hergé was in 1930 een jonge tekenaar die werkte voor de krant Le XXième Siècle. Dat was een rechts krantje, en dan ben ik nog vriendelijk. De uitgever wilde van Hergé een verhaal waarin de zogezegde weldaden van het Belgische kolonialisme werden bejubeld.'
Stond Hergé alleen met deze “neerbuigende” benadering van en beeldvorming over de Afrikaanse mensen? Helemaal niet! Getuige daarvan onderstaande fragmenten uit “De Vliegende Aap” door Willy Vandersteen. Opvallend is dat in latere drukken duidelijke aanpassingen gebeurden.
Ook “Jommeke”, een stripreeks die doorgaans als “braaf” en zelfs ietwat “naïef” wordt bestempeld bevatte uitlatingen die vandaag de wenkbrauwen doen fronsen.
Ook deze reeks werd in latere drukken “opgekuist”.
Jommeke krijgt ook wel vaker de opmerking dat de strips vrouwonvriendelijk en uiterst conservatief zijn. Ook daar zijn ruim voldoende voorbeelden van te vinden.
Rond stripverhalen kun je heel boeiend werken met je leerlingen, zeker als je voorbij de eerste verontwaardiging geraakt die in de meeste klassen zal weerklinken. Je kunt hen ook kranten van die tijd tonen, of oude filmfragmenten. Op die manier gaan de leerlingen een beter zicht krijgen op zaken zoals beeldvorming en standplaatsgebondenheid.
