Weten wat er werkt (en niet werkt) bij het professionaliseren van onderwijsprofessionals
Meerdere onderzoekers hebben in de voorbije jaren onderzocht wat succesbepalende kenmerken zijn voor effectieve professionalisering van onderwijsmensen. Wanneer we de resultaten van die onderzoeken samenbrengen levert dat deze samenvattende lijst op.
Professionaliseringsinitiatieven voor onderwijsprofessionals zijn effectief wanneer ze:
Deze lijst kan je hanteren als een checklist bij het kritisch verkennen van een professionaliseringsaanbod, bij het ontwerpen van een eigen professionaliseringstraject en/of bij de afstemming van een vraaggestuurd professionaliseringstraject in de vorm van begeleiding en/of nascholing. Allicht krijg je zo ook een beeld van wat werkt, maar ook van wat niet werkt.
Wil je als onderwijsprofessional de competenties verwerven die je nodig hebt om jouw praktijk kwaliteitsvol te ontwikkelen, doe je er goed aan om na te gaan in welke mate er voldaan is aan de basisvoorwaarden die nodig zijn om, samen met je collega’s tot leren te komen. We denken in het bijzonder aan:
Aan professionalisering begin je best niet lichtzinnig. Het komt er echt wel op aan om de goede dingen te doen en ze ook op de goede manier aan te pakken. Uiteindelijk gaat je professionalisering over ‘leren’ met – in dit geval – onderwijsprofessionals in de rol van lerende. Bij het professionaliseren doorloop je met andere woorden een didactisch proces. Om dit te duiden ontlenen we aan het Basisscenario voor de professionalisering van katholieke dialoogscholen (Katholiek Onderwijs Vlaanderen, 2020) onderstaande figuur.
Dit Basisscenario voor de professionalisering van katholieke dialoogscholen is bedoeld als houvast voor alle pedagogisch begeleiders, nascholers en andere medewerkers van Katholiek Onderwijs Vlaanderen die instaan voor de professionalisering van de onderwijsprofessionals die in onze scholen en instellingen aan het werk zijn. Het basisscenario wil bijdragen aan de realisatie van de gemeenschappelijke droom die we binnen onze scholen en binnen ons netwerk hebben: in dialoog geïnspireerd en kwaliteitsvol onderwijs voor alle leerlingen realiseren.
Dit basisscenario reikt een gemeenschappelijke visie op effectief professionaliseren aan en geeft een eerste antwoord op waarom we inzetten op krachtige ondersteuning van onze scholen en instellingen en wat kenmerkend is voor ons DNA, waarop we willen inzetten en hoe we dat kunnen doen met een duurzaam effect tot op de klasvloer. Daarbij biedt het basisscenario ook handvatten voor de kwaliteitsontwikkeling binnen elk professionaliseringsproces en binnen onze begeleidingsdienst.
Hier bekijken we het vanuit jouw perspectief: dat van de schoolleider, de leraar, de ondersteuner … Met andere woorden, we bekijken dit door de ogen van wie deelneemt aan professionaliseringsinitiatieven, al dan niet met ondersteuning van schoolexterne partners.
De paarse cirkel aan de buitenkant herinnert aan het DNA van de katholieke dialoogschool en vormt de eerste laag van dit basisscenario. Daarin zit het proces vervat van de verkenning van jouw en de teamgedragen drijfveren van waaruit en waarom jullie willen professionaliseren. In het midden van de figuur zie je de driehoek die de speerpunten verbindt waarrond je wil professionaliseren. Dat is de tweede laag. De derde laag is de groene laag en die geeft het leerpad aan langs waar de vooropgestelde professionaliseringsdoelen zullen gerealiseerd worden. Deze derde laag is die van het agogisch-didactische proces dat nodig is om jouw leren en dat van het schoolteam te faciliteren. Daarbij onderscheiden we vier deelprocessen die we wel kunnen onderscheiden, maar die niet te scheiden zijn: afstemmen, ontwerpen, realiseren en evalueren.
Elk van deze deelprocessen draagt bij tot de effectiviteit van jouw professionalisering. De snelheid, de intensiteit en de opeenvolging van deze processen kan variëren al naar gelang de context waarbinnen het professionaliseringsinitiatief plaats heeft. Wat deze deelprocessen inhouden en wat je te doen staat om effectief tot verandering en leren te komen schetsen we hieronder.
Grondig afstemmen door analyse van de beginsituatie en het formuleren van operationele doelen
Bij het afstemmen verken je met het team de focus waarrond jullie je willen professionaliseren. Dat houdt in dat jullie op team- en individueel niveau de leerinhoud bepalen die jullie willen verwerven tijdens de professionalisering. Daarbij doen jullie, eventueel geholpen door de reflectievragen, een beginsituatieanalyse zodat jullie goed weten waar je staat en waar je naartoe wil. Vervolgens bepaal je concrete doelen. Daarbij doe je er goed aan ook criteria te formuleren die aangeven wanneer je tevreden zal zijn. Deze criteria zijn best concreet en gelinkt aan de tijd.
Die doelen kan je samen afstemmen met de mensen die jullie in de professionalisering zullen ondersteunen. Dat komt de helderheid van jouw ondersteuningsvraag ten goede. Bovendien helpen concrete doelen met criteria bij de evaluatie van de professionalisering. Overweeg ook welke data je ter beschikking hebt of kan verzamelen om jouw professionaliseringsnoden te onderbouwen of te illustreren. Die data kunnen ook helpen om naderhand, wanneer er nieuwe data zijn als resultaat van een geëvolueerde onderwijspraktijk, te vergelijken in welke mate en op welke wijze de veranderingen hebben geleid tot beter leren van de leerlingen. Zo doe je aan kwaliteitsontwikkeling.
Een degelijk didactisch ontwerp van het professionaliseringsproces vanuit een strategie en concrete acties
Van zodra de doelen afgestemd zijn, kan er nagedacht worden over de wijze waarop je ze wil bereiken, over het te doorlopen veranderings- of leerproces met andere woorden. Dat houdt in dat je – al dan niet met ondersteuning van buitenaf – een strategie bepaalt en een leerpad uitstippelt langswaar je die doelen op de meest effectieve en efficiënte wijze kan realiseren. Belangrijk daarbij is dat je – rekening houdend met criteria van wat écht werkt in professionalisering van onderwijsprofessionals – denkt aan een gevarieerde aanpak en de vele vormen van blended leren waarbij professionalisering via afstandsonderwijs én via fysieke contactmomenten hand in hand gaan. De tijd dat we ons voor professionalisering kunnen beperken tot eenmalige studiedagen of nascholing door een externe is voorbij. Wat we nodig hebben zijn duurzame, in een goed personeelsbeleid ingebedde professionaliseringstrajecten die diverse professionaliseringsmethodes combineren. Vanuit Katholiek Onderwijs Vlaanderen pleiten we ook voor een gedifferentieerde aanpak die aansluit bij de voorkennis en de leervoorkeur van teams en individuele onderwijsprofessionals.
Zo kun je als onderwijsprofessional leren door:
Helemaal inspelend op het DNA van de katholieke dialoogschool is ‘in dialoog met het team ontwerpen’ een belangrijk aandachtspunt. Daarom willen we jou uitnodigen om zo veel als mogelijk in te zetten op co-creatie van leerpaden in samenwerking met bijvoorbeeld de pedagogische begeleiding. Onze begeleiders zullen met plezier waardevolle suggesties vanuit het team en ‘uitgestoken handen’ aannemen om samen met jou en je collega’s een begeleidingsscenario uit te werken. Deze participatieve manier van werken komt tegemoet aan het principe dat jij als leerder eigenaar bent van je eigen leerproces.
Van je pedagogisch begeleiders en nascholers mag je verwachten dat ze vanuit hun inhoudelijke en agogische expertise op het vlak van het leren van professionals in onderwijs daadkrachtig ondersteunen met effectieve strategieën, aanpakken en werkvormen. Die concreet uitwerken en ondersteunen behoort tot hun kerntaken. Bij die uitwerking kan je de aanwezige sterktes en creativiteit van jouw team of van individuele mensen uit jouw team aanspreken. Zo maak je zichtbaar wat reeds aanwezig is en breng je complementaire expertise van leraren, leidinggevenden en begeleiders samen.
Een aangepaste ondersteuning tijdens het professionaliseren gericht op het bereiken van gewenste effecten
De effectiviteit van jouw professionalisering wordt heel erg mee bepaald door de wijze waarop je daarbij wordt begeleid en ondersteund. Goede begeleiders kunnen jouw leren ondersteunen door:
Met de juiste ondersteuning kan je jouw professionalisering allicht versterken en de vooropgestelde effecten beter bereiken.
Tijd maken voor het evalueren van het professionaliseringsproces en de opbrengsten ervan en het formuleren van conclusies
Goede professionalisering vraagt wel wat van jou als onderwijsprofessional: engagement, tijd, samenwerking, energie … Je bent dan ook benieuwd naar de opbrengst van die inspanningen. De effecten daarvan in kaart brengen, is niet altijd gemakkelijk. Het voelt ook niet altijd comfortabele om jezelf in vraag te stellen. Daarvoor moet je je ‘veilig’ voelen. Een ander aspect is dat niet alle effecten ‘meetbaar’ zijn. Je spreekt dan ook beter over ‘in kaart brengen’ van effecten dan over effecten ‘meten’. Bovendien is ‘het bereiken van doelen’ altijd een co-constructief resultaat: het is een optelsom van jouw persoonlijk succes als leerder, van de inspanningen van het team en van de begeleide. Dat je de vooropgestelde doelen van jouw professionalisering niet bereikt, betekent niet dat je professionaliseringsinspanningen geen resultaat hebben opgeleverd. Je bent immers ook afhankelijk van factoren buiten jou: beschikbare middelen, de collega’s rondom jou, de specifieke kenmerken van jouw leerlingen …
Je kan effecten onderscheiden op verschillende niveaus. In de eerste plaats kan je nagaan in welke mate de doelen van jouw professionaliseringtraject worden gerealiseerd. Daarbij kan je peilen naar zowel de doelgerichtheid als de doeltreffendheid van jouw leerproces. Je kan ook uitdrukking geven aan je tevredenheid over: de inhoudelijke en vormelijke aspecten van bijvoorbeeld de ondersteuning die je hebt gekregen van anderen, het engagement van jezelf en jouw teamgenoten, de aanpak en gebruikte werkvormen … Je kan ook nagaan in welke mate je echt nieuwe kennis, vaardigheden en inzichten hebt opgedaan: het leereffect. Daarbij aansluitend ga je na in welke mate je die toegenomen competentie hebt toegepast in jouw praktijk en in welke mate dat heeft geleid tot beter leren en betere leerresultaten bij jouw leerlingen. Tenslotte kan je ook de impact van de professionalisering op niveau van de school onderzoeken en evalueren: in welke mate kwam onze professionalisering de intrinsieke motivatie van het team ten goede? In welke mate is onze draagkracht toegenomen? In welke mate is ons handelen veranderd, aangepast? Op welke manier is het beleidsvoerend vermogen versterkt door onze professionalisering? Enzovoort.
Vanuit die evaluatie kan je besluiten welke nieuwe en vertrouwde onderwijspraktijk je duurzaam wil borgen, welke praktijk je wil bijsturen en welke praktijk je zal bannen.
Hopelijk kan je ervaren dat jouw professionalisering positief bijdraagt tot het leren van jouw leerlingen en ook hun welbevinden ten goede komt. Finaal is dat de belangrijkste drijfveer én beloning voor elke professionaliseringsinspanning die je levert.
Aandacht voor de kwaliteitsontwikkeling van de school door te leren uit gelopen professionaliseringsprocessen
Uiteraard is het heel relevant om in jouw school ook op zoek te gaan naar welke factoren het succes van jouw professionalisering hebben versterkt of belemmerd. Dat kunnen factoren zijn in de school, in de begeleiding, of in de context waarin die professionalisering plaatsvond. Hieruit kan je zelf veel leren, maar het geeft ook de schoolleiding en de pedagogische begeleiding vaak een verfrissend inzicht in hun aandeel in het (al dan niet) bereiken van de doelen.
