Zenboeddhisme en Ubuntu bieden heel wat mogelijkheden binnen het leerplan filosofie 2de graad: vanuit het begrip 'verbondenheid' doorbreken beide denk- en levenswijzen het Westerse binaire denken, bieden zij een perspectief op een ecocentrische benadering van de klimaatopwarming en laten zij leerlingen reflecteren over geluk en zinvolheid in het leven. Hoe kan je het zenboeddhisme en Ubuntu integreren in je lessen?
Om Ubuntu in te leiden kan je de leerlingen een luisteropdracht geven bij het nummer Ubuntu van Tourist LeMC:
Uit het gesprek kan je de belangrijkste ideeën van Ubuntu distilleren: verbondenheid, openheid, toewijding aan de ander... Hoe staan de leerlingen tegenover deze ideeën? Streven ze dit zelf na? Waarom wel/niet? Is dit realistisch? Waarom wel/niet?
Vervolgens kan je de leerlingen laten kennismaken met Sophie Olúwolé, die het klassieke dualistische denken in tegenstellingen vanuit Ubuntu tracht te overstijgen via complementair dualistisch denken. Daartoe kan je samen een fragment uit haar boek Socrates en Orunmila of een interview met haar lezen.
Eventueel kan je ook andere bronnen aanreiken of zelf het bordschema van de inleiding verder uitwerken: 7
Om Ubuntu te concretiseren kan je samen met de leerlingen een fragment lezen uit We moeten allemaal feminist zijn van Chimamanda Ngozie Adichie. Adichie tracht in dit boek de tegenstelling tussen genderrollen te overbruggen. Dit kan dus ook een inleiding of herhaling vormen op een les(senreeks) over sekse en gender.
Je kan de leerlingen authentieke vragen laten formuleren tijdens de lectuur. Authentieke vragen zijn vragen die spontaan in hen opkomen uit verwondering, onbegrip, ergernis of nieuwsgierigheid. Deze vormen een goede basis voor een klasgesprek. Je kan de leerlingen zelf ook meer gerichte vragen meegeven. Herkennen ze Ubuntu in het tekstfragment van Adichie? Wat zegt Adichie over geluk? Is wat zij zegt herkenbaar? Laat de leerlingen steeds hun antwoorden beargumenteren vanuit de geziene leerstof en de gelezen tekst. Je kan dit ook doen vanuit (een fragment van) de Tedtalk waarop Adichie het boek gebaseerd heeft.
Als reflectieopdracht kan je de leerlingen een korte schrijfopdracht laten maken, bijvoorbeeld over de verhouding tussen het complementair dualisme van Olúwolé en het Westerse dualisme. Je kan hen ook in kleine groepjes laten reflecteren over de impact van genderrollen en hoe we daar het beste mee omgaan. De evaluatie bepaal je dan door de mate waarin de leerlingen zich in het debat positioneren tegenover het denken van Sophie Olúwolé en Adichies analyse van genderrollen. Integreren zij de geziene stof in hun standpunten en argumenten? Gebruiken ze vaktermen correct en zinvol?
Zenboeddhisme biedt een uitstekende invalshoek om leerlingen te laten stilstaan bij het eigen denken en het eigen leven. Om hen kennis te laten maken met Oosters denken, kan je de leerlingen wandelend door de natuur of de stad laten luisteren naar een podcast over zenboeddhisme of Oosters denken, bijvoorbeeld Kluwen x DRIFT: in gesprek met Jan Flameling over Oosterse filosofie. Misschien hoef je de leerlingen geen richtvragen te geven en kan je ze gewoon laten luisteren, terwijl ze ondertussen waarnemen wat er rondom hen gebeurt. Je kan hen ook authentieke vragen laten noteren tijdens het luisteren en het wandelen.
Naderhand kan je zowel inhoudelijke vragen stellen naar aanleiding van de podcast, alsook vragen hoe het hen vormelijk beviel. Hoe voelde het om wandelend niets anders te doen dan te luisteren? Vielen bepaalde zaken meer op dan anders? Voelden de leerlingen zich, ondanks de podcast, hier en nu verbonden met de omgeving? Werden ze zich meer bewust van hun omgeving, naarmate dat in de podcast aangehaald werd? De authentieke vragen kunnen eventueel aanleiding geven tot gesprekken in kleine groepjes of in klasverband.
Om hen één en ander te laten ervaren, kan je elke les in deze lessenreeks bijvoorbeeld beginnen (of beëindigen) met een (klassikale) meditatieoefening via apps zoals Calm of Headspace. Achteraf kan je de leerlingen laten reflecteren over wat dit doet met hen, waar ze het moeilijk mee hebben en waarom dan wel. Stimuleer hen om de inzichten uit de luistersessie af te toetsen aan hun persoonlijke ervaring tijdens de meditatieoefeningen.
In Zen of het konijn in ons brein (2009) leert zenmonnik Tom Hannes ons om het onderscheid te maken tussen een leven vol onrust en een leven dat we zelf en zelfstandig leiden. Je kan de leerlingen het hoofdstuk Brandinstructies laten lezen en hen authentieke vragen laten noteren. Achteraf kunnen deze aanleiding geven tot een klasgesprek, waaruit je de belangrijkste inzichten van Hannes kan afleiden, al dan niet in een bordschema.
'De kunst van het leven - de kern van Boeddha's leer' van Thich Nhat Hanh
In De kunst van het leven – de kern van Boeddha’s leer (2017) introduceert zenmeester Thich Nhat Hanh zeven transformerende meditaties, die een volkomen nieuw licht werpen op ons leven, onze relaties en onze verbondenheid met de wereld. Je kan samen met de leerlingen de conclusie lezen: wat is de kern van Boeddha's leer? Laat de leerlingen vervolgens de vijf aandachtsoefeningen (Eerbied voor het leven; Werkelijk geluk; Ware liefde; Liefdevol spreken en aandachtig luisteren; Voeding en heling) bestuderen. Op welke momenten en op welke manieren zouden zij persoonlijk elke aandachtsoefening kunnen toepassen in hun handelen, spreken en denken?
"Perhaps what we desire is to live ourselves, in contact with reality, not merely to feel or appear a certain way. To plug into the machine is to abdicate our humanity." (Robert Nozick)
Als opdracht kan je hierna de ervaringsmachine van Nozick aanbrengen en de leerlingen laten reflecteren over de overeenkomsten en/of verschillen tussen Nozicks conclusies van zijn denkoefening en de invulling van geluk binnen het zenboeddhisme en Ubuntu. Zij kunnen ook als cultuurfilosofen reflecteren over de zinvolheid en haalbaarheid van een dergelijke invulling van geluk in onze samenleving. Als je het ecocentrisme reeds gezien hebt binnen milieufilosofie, kan je de leerlingen ook schriftelijk of mondeling laten reflecteren over de zinvolheid van zenboeddhisme en Ubuntu binnen een ecocentrische benadering van de hedendaagse milieuproblematiek.
