Voor onze filosofen in spe is het belangrijk dat ze zich de filosofische grondhouding eigen maken. Dat vraagt onder andere om een onderzoek naar de verwondering en naar de rol die verwondering kan spelen in het filosofisch denken. Hier vind je enkele suggesties voor een lessenreeks rond verwondering met het oog op het ontwikkelen van openheid voor het ongekende bij de leerlingen. We koppelen deze leerinhoud in de geest van het leerplan aan de filosofische vaardigheden.
Je kan de les beginnen met Looking Up van Belgisch kunstenaar Francis Alÿs. In dit videokunstwerk uit 2001 staat de kunstenaar langdurig stil op het druk bezochte Plaza de Santo Domingo in Mexico-stad. Hij staart in de verte, alsof daar wat belangwekkends gebeurt. We zien nogal wat mensen gehaast of aarzelend voorbijwandelen. Na enkele minuten stoppen enkele passanten; ze zoeken naar het belangwekkende waar de kunstenaar blijkbaar naar staart. Op dat moment verlaat Francis Alÿs het groepje. Ook de anderen verlaten de scène.
Je kan de leerlingen vragen om tijdens het bekijken van het kunstwerk authentieke vragen te noteren - vragen die spontaan in hen opkomen uit nieuwsgierigheid, verwondering, ergernis of onbegrip. Deze vragen kunnen aanleiding geven tot een klasgesprek, dat je kan sturen naar volgende vragen:
Hierna kan je het gesprek openen naar de wijze waarop het alledaagse leven ons verhindert om nieuwe zaken te leren kennen. Hoe kunnen de leerlingen dat vermijden? Is het volgens hen belangrijk om verwonderd te kunnen zijn? Waarom (niet)?
Je kan de les ook inleiden met de eerste foto van de gehele aarde, getrokken door de Russische satelliet Molniya 1-3 in 1966. Je kan met de leerlingen bespreken wat het belang van deze foto is. De foto leert ons waar technologie toe in staat is, maar toont vooral ook de aarde als geheel van buitenaf en introduceert zo een nieuwe manier om naar de aarde te kijken. De aarde verschijnt nu in al haar kwetsbaarheid en uniciteit. Begrijpen de leerlingen waarom deze eerste foto's van de aarde veel teweeg brachten toen ze gepubliceerd werden? Vinden ze het zinvol om eens anders naar de dingen te kijken? Zo ja, hoe brengen ze zichzelf daar dan toe? Zouden filosofen dit een interessante foto vinden? Waarom (niet)?
Na de inleiding kan je de leerlingen even hun persoonlijke antwoorden op volgende vragen laten noteren:
Eventueel kan je leerlingen dit laten delen met de klas, maar zij dienen deze notities in ieder geval bij te houden voor een volgende lesfase.
Nu de leerlingen nagedacht hebben over verwondering vanuit hun leefwereld, buigen we ons over de traditie: wat is er in de filosofie reeds gezegd over verwondering? Je kan de leerlingen bijvoorbeeld volgende citaten voorleggen:
Na de lectuur kan je deze vragen hanteren om de leerlingen de citaten te laten analyseren en klassikaal te bespreken:
Je kan dan samen met de leerlingen luisteren naar de aflevering Dat moet nu toch wel lukken uit de podcastreeks Dooddoeners (Klara, 2018) met filosofen Ignaas Devisch en Jean Paul Van Bendegem. Ter inleiding kan je met de leerlingen kijken naar de voorstelling van de podcast en het boek Doordenken over dooddoeners (Polis, 2019) in De Afspraak. Je vindt het fragment hier in het Archief voor Onderwijs.
Je kan de dooddoener Dat moet nu toch wel lukken klassikaal bespreken aan hand van het hoofdstukje met die titel in het boek van Ignaas Devisch en Jean Paul Van Bendegem, Doordenken over dooddoeners.
Je kan ook de eigenlijke podcastaflevering Dat moet nu toch wel lukken klassikaal beluisteren. Dit is meer uitdagend voor de leerlingen; aldus best een eerste keer genietend beluisteren met nabespreking in functie van begrip en dan een tweede keer meer gericht aan de hand van deze vragen:
De klassikale nabespreking kan aanleiding geven tot een verkenning van de rol van verwondering in de filosofie en in het filosofisch denken.
Als de leerlingen kennis gemaakt hebben met wat in de filosofische traditie gezegd wordt over verwondering, kan je hen vragen om nog eens naar hun inleidende opdracht rond verwondering te kijken. Daartoe kan je hen volgende opdracht geven:
Je kan de filosofische vragen van de leerlingen door de leerlingen zelf in een bordschema laten categoriseren volgens de vier vragen van Kant (Wat kan de mens weten? Wat moet de mens doen? Wat mag de mens hopen? Wat is de mens?). Daarna zoek je klassikaal naar een scherpere verwoording, een meer nauwkeurige gerichtheid in de formulering van de vragen en bespreek je met hen tot welk domein elke vraag behoort.
De klas heeft nu veel filosofische vragen geformuleerd, die alle gebonden zijn aan de leefwereld van de leerlingen en voortkomen uit hun ervaringen van verwondering. Je kan de leerlingen laten speeddaten rond deze vragen en hen achteraf elk verslag van die gesprekken laten uitbrengen, mondeling of schriftelijk. Vraag hen daarbij telkens ook tot welke nieuwe kennis hun vraag uit verwondering geleid heeft. Zo leren ze aan den lijve welke rol verwondering speelt in het filosofisch denken.
