- Zich historisch inleven is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Het gaat om een heel complexe oefening waarbij drie componenten samenkomen (cf. Tessa De Leur et.al. ‘I saw angry people and broken statues’: historical empathy in secondary history education. British Journal of Educational Studies 65 (3), pp.331-352 en Tessa de Leur (2018). "Stel je voor dat jij/hij in 1566 leeft..."? Een inleef-opdracht bij het vak geschiedenis in het voortgezet onderwijs. Hermes, 63, 27-31).
- Het inzicht dat een hedendaags perspectief een goed begrip van de motieven en handelingen van mensen uit het verleden in de weg kan staan.
- Wie met hedendaagse waarden en normen naar het verleden kijkt, bezondigt zich aan presentisme. Voor je het weet veroordelen de leerlingen historische personen als dom, onderontwikkeld of maf. Bij inleving moet je dus rekening houden met de historische context. Denk aan het idee van mensenrechten, een concept van de laatste decennia. Het is heel vreemd om farao Ramses te verwijten dat hij geen rekening hield met de vrijheid van meningsuiting.
- Die historische context bestaat uit kenmerken van de verschillende maatschappelijke domeinen (cf. het historisch referentiekader) en gebeurtenissen voorafgaand en tijdens het bestudeerde onderwerp.
- Een historische context wordt opgebouwd op basis van informatie uit historische bronnen die kritisch bestudeerd worden.
- Leerlingen kunnen die historische context geleerd hebben tijdens de lessen. Je kunt de context ook gewoon kort samenvatten en meegeven of laten opzoeken. Hulpmiddelen als tijdlijnen met belangrijke gebeurtenissen of een ingevuld historisch referentiekader kunnen hierbij helpen.
- Leerlingen komen de les vaak binnen met ideeën over het verleden die ze elders opgepikt hebben, in de populaire cultuur of in het basisonderwijs. Die kunnen haaks staan op een wetenschappelijk beeld. Daarom is het interessant om eerst hun bestaande ideeën in kaart te laten brengen.
- Zoals wel vaker bij historisch denken is hier een kanttekening: we zijn altijd wel een beetje presentistisch. Je kunt je eigen standplaatsgebondenheid niet volledig afwerpen. De vragen die je stelt aan het verleden, de woorden die je gebruikt: dat is tot op zekere hoogte deel van wie je bent. Een begrip als ‘individualisme’ is pas de laatste twee eeuwen ingeburgerd geraakt, toch durven historici het gebruiken om fenomenen uit een verder verleden te bestuderen.
- Het tonen van affectieve verbinding: inzien dat emotionele reacties het gedrag van historische actoren beïnvloed kunnen hebben.
- Dat is niet evident. Je moet enerzijds afgaan op de eigen emotionele kennis maar tegelijk in het achterhoofd houden dat reacties vandaag kunnen verschillen van vroeger. Ruziemaken, verliefd worden, uitgeput zijn, wraakgevoelens ervaren, verraad: het is van alle tijden, maar tegelijk is het vandaag anders dan in het verleden.
- Bovendien moeten leerlingen zich meestal inleven in volwassenen. Er zijn onderzoekers die zeggen dat dat lastiger is dan zich inleven in een historische context.
- Inleving kan soms tot erg ongemakkelijke situaties leiden: zich inleven in een keizer die beslist om een volk uit te roeien is belangrijk vanuit het perspectief van historisch denken maar is menselijk en ethisch niet evident, zeker niet bij jonge leerlingen.
- Meestal zwijgen de bronnen over dergelijke aspecten. Zelfs als ze expliciet benoemd worden (denk aan de kwaliteiten die Suetonius de Romeinse keizers toedicht), moeten we dergelijke uitspraken heel kritisch bekijken. Het is heel vaak een kwestie van tussen de lijnen lezen.
- Het innemen van een perspectief, het proberen om door de ogen van een historische actor te kijken.
- Historische actoren hebben het voordeel dat het gaat om concrete personen. Geschiedenis krijgt een menselijk gezicht, wat voor leerlingen meer toegankelijk is dan de meer abstracte analyses in algemene termen.
- Dit aspect omvat ook een mogelijke valkuil: in geschiedenis proberen we net meerdere perspectieven in beeld te brengen. Door je in te leven, sluit je jezelf als het ware op in één perspectief.
- Een perspectief innemen staat niet gelijk aan het zich identificeren met een persoon. Het is een intellectuele oefening die geen sympathie veronderstelt. Al blijft het opletten dat de oefening niet over ethische grenzen gaat. Een vraag als ‘hoe zou jij als keizer een opstandig volk laten uitroeien?’ zonder dat leerlingen rekening moeten houden met een duidelijke historische context voegt weinig toe aan de historische vorming. Het dreigt dan uit te draaien op bloeddorstige fantasieën.
- Het gaat hier om een intellectuele reactie op de verwerking van het verleden, op het onderzoeksmatige. De leerlingen moeten eerst kennismaken met het handelen van historische personages om over voldoende voorkennis te beschikken. Nadien bestuderen ze bronnen, om bewijs te verzamelen en bestuderen verschillende interpretaties.
- Deze doelstelling hangt nauw samen met andere doelen:
- Deze doelstelling staat op het beheersingsniveau ‘analyseren’. Leerlingen moeten dus afwegingen kunnen maken, argumenteren en concluderen.
- Je moet goed nadenken over de impact van een dergelijke oefening. Daarover gebeurt interessant vakdidactisch onderzoek.
- Leerlingen kregen bijvoorbeeld verschillende instructies: zich inleven en een tekst schrijven in de eerste persoon enkelvoud (‘beeld je in dat jij…’), in de derde persoon enkelvoud (‘stel je iemand voor in het verleden die…’) of een opdracht waarin een dergelijke instructie ontbreekt.
- Leerlingen die zich expliciet moesten inleven, vermeldden meer details en emoties van actoren.
- Leerlingen die zich moesten inleven vanuit de eerste persoon enkelvoud, waren meer geneigd om presentistisch te denken, zoals het uitspreken van morele oordelen vanuit een hedendaags waardenkader.
- Wie geen specifieke instructie kreeg, integreerde meer verschillende perspectieven.
- Dergelijke oefeningen moeten volgens het leerplandoel gebaseerd zijn op een kritische analyse van bronnen.
- Leerlingen moeten immers via historische kritiek oog leren hebben voor de historische context en de verschillen met hun eigen waarden- en normenkader.
- Bronnen dekken echter niet de volledige historische realiteit af. Er is dus altijd een marge voor interpretatie en hypothese. Zeker als het gaat over de intenties van personen kunnen we alleen maar onrechtstreeks gissen.
- In geschiedenis duiken nog steeds veel machtige mannen op. Het kan minstens even interessant zijn om zich in te leven in iemand uit een groep die traditioneel minder in beeld komt.
- Leerlingen associëren mensen uit het verleden vaak met wat zij nog niet konden. Je kunt dat ondervangen door hen te laten nadenken over wat die mensen wel konden en zij niet (meer): de kennis en vaardigheden om aan landbouw te doen, een ambacht uit te oefenen, een landbouwdomein te beheren…
- Onderstaand stappenplan geeft en mogelijke didactische aanpak om dit inzicht aan bod te laten komen.
