Taal en Diversiteit
Wereld van verschil
Sociale vorming
Het ontwikkelen van communicatieve en relationele aspecten van vorming is van groot belang. De leerlingen leren op een gepaste en respectvolle manier talig om te gaan met gesprekspartners. Ze zijn er zich van bewust dat boodschappen op diverse manieren kunnen worden geïnterpreteerd en dus ook een verschillende impact kunnen hebben (Leerplan III Engels B+S” Vormingscomponenten, gekoppeld aan LPD 10-12).
Do you speak Woke?
Niet alleen in Angelsaksische landen zijn mensen gevoelig geworden voor politiek correcte taal of woke language in verband met gender, kleur of beperking. Ook bij ons worden vandaag bepaalde taaluitingen, die vroeger als onschuldig werden aangevoeld, door een bepaalde groep of door individuele taalgebruikers vaak als beledigend of denigrerend ervaren. Binnen het communicatieproces veroorzaken deze uitingen ruis en leiden ze soms tot misverstanden en ergernis.
Hieronder bespreken we een aantal voorbeelden van woke-terminologie. Het staat je vrij om deze termen te gebruiken of naast je neer te leggen, afhankelijk van je overtuiging of inzichten. Maar wil je vermijden om als not-OK Boomer door het leven te gaan, dan pas je je woordenschat best aan, teneinde een cultuurclash te vermijden met Millennials en Zoomers die op sociale media gevoelig zijn voor meer inclusief taalgebruik.
Niemand kan exact voorspellen welke varianten uiteindelijk blijvers zullen zijn binnen onze snel evoluerende communicatieve contexten. Het duurt bovendien lang vooraleer nieuwe termen ingeburgerd raken. Vandaag is er alvast consensus over het gebruik van een woord als headmaster, dat best vervangen wordt door een genderneutrale variant, zoals head teacher of head, analoog met meneer/mevrouw de directeur in het Nederlands. Woorden als stewardess of hostess werden bijvoorbeeld al lang geleden vervangen door genderneutrale varianten als cabin crew of flight attendant.
Gender - Engels
Er is een duidelijke tendens om samenstellingen met het morfeem -man of -father meer en meer te vervangen door alternatieven.
Enkele voorbeelden
Ook bij beroepen wordt gezocht naar genderneutrale vormen als alternatief voor gendermarkerende woorden. Lady doctor impliceert bijvoorbeeld dat de dokter in kwestie niet echt ernstig genomen moet worden. Een lady friend heeft een andere connotatie dan een female friend en wordt vaak als denigrerend ervaren. Als het in die gevallen toch nodig is om aan te duiden dat het over een vrouw gaat, verkiezen heel wat mensen female of woman in de plaats van lady. Bemerk dat het verlies aan gendermarkerende woorden ook tegenstanders heeft. Die vinden dat vrouwen daarmee zichtbaarheid verliezen, wat voor hen uiteindelijk nadelig kan zijn.
Enkele voorbeelden
Gendermarkerende suffixen als -ess, -ette, -trix, of -enne wijzen veelal op vrouwonvriendelijke afleidingen die ondertussen verouderd zijn. Ze suggereren minderwaardigheid of onbelangrijkheid.
Enkele voorbeelden
Of nog:
Gender - Frans
[L]’écriture inclusive permet de rendre visible cette diversité genrée en contournant des emplois traditionnellement masculins de mots, expressions, règles grammaticales…
(Gomez, 2020, en ligne)
Eerst en vooral is het Frans een taal waar complete genderneutraliteit nooit helemaal haalbaar is. Woorden worden immers ingedeeld volgens geslachten (mannelijk/vrouwelijk). Toch wil men ook in en via de Franse taal (gender)neutraler taalgebruik stimuleren aan de hand van een aantal ingrepen, zoals het alsmaar vaker vervangen van genderspecifieke woorden in uitdrukkingen, door ook vrouwelijke equivalenten te voorzien voor bepaalde (beroeps)benamingen, door het verkiezen van “mots épicènes” (die dezelfde vorm kennen voor zowel mannelijk als vrouwelijk gebruik), door (gematigd) te werken met “le point médian” - hier geven we wel mee dat dergelijke leestekens als verwarrend kunnen beschouwd worden en omwille van die reden niet ondersteund worden door de Académie française - en door minder traditioneel om te gaan met de “accord”-regels (“accord de majorité”).
Bron: Maziane, 2019, en ligne
In het Frans merken we dat er een heel aantal termen zijn die 1 vorm kennen en globaal ingezet worden, zoals “artiste”, “bénévole”, “diplomate”, “maire”, “scientifique”, “juriste”, “pédagogue”, “responsable”... Men spreekt over “mots épicènes” (“mots dont la forme ne varie pas entre le masculin et le féminin”). We stellen vast dat deze “mots épicènes” de voorkeur wegdragen van sprekers en schrijvers in allerhande situaties en contexten. Zo zal men “lecteur/lectrice” alsmaar vaker vervangen door “destinataire” (“qui ne varie pas en fonction du genre”).
We merken ook op dat men alsmaar vaker de namen van beroepen in het Frans ‘vervrouwelijkt’. Zo zal je vaker “Madame, la Présidente” lezen of “la professeure”. Bij dit puntje voegen we graag volgende nuance toe:
Afin de respecter les intéressées, par exemple dans un article concernant des femmes nommées, il est souhaitable d’utiliser le terme sous lequel elles se reconnaissent. Ainsi, si l’interlocutrice dit « je suis écrivain », il est recommandé d’utiliser cette forme, et non d’appliquer la forme féminine. (Maziane, 2019, en ligne)
Bovendien zal men neutralere uitdrukkingen verkiezen boven genderspecifieke. Zo sprak men vroeger eerder over “les droits de l’Homme”. Men vervangt dit tegenwoordig door “les droits humains”.
“Le point médian” is een vorm van interpunctie die men aanwendt wanneer men groepen aanspreekt. Op die manier wil men voorkomen dat slechts een beperkt gezelschap zich aangesproken voelt. Enkele voorbeelden: “la·e candidat·e”/ “les citoyen·ne·s”. We stellen vast dat ook deze schrijfwijze voortdurend evolueert en dat men de “point médian” vooral gematigd gebruikt, zoals in volgende voorbeelden: “pour la forme féminine, on ajoute un E (étudiant·e) ou un doublement de syllabe et un E (lycéen·ne)” (Maziane, 2019, en ligne). Zoals we hierboven al aangaven geeft de Académie française mee dat er enige verwarring gepaard kan gaan met het gebruik van deze “point médian” en deze toonaangevende instelling onderstreept deze praktijk daarom ook niet. (Meer lezen over de opmerkingen hieromtrent van “L’Académie française”, neem een kijkje op Académie française, 2017, en ligne.)
« Mes quatre sœurs, mes cousines et mon frère sont impatientes de vous rencontrer. » (Maziane, 2019, en ligne). Zoals je merkt, past men alsmaar vaker ook de “accord-”regels op een andere manier toe. Het is correct om bij dergelijke voorbeelden de meervoudsovereenkomst te maken tussen een adjectief, een “participe passé” en het mannelijke onderwerp (“la prépondérance du masculin”). We lezen af en toe ook voorbeelden, zoals hierboven, waarbij men het bijvoeglijk naamwoord of het voltooid deelwoord afstemt op de meerderheid in het onderwerp: is die vrouwelijk, dan merken we dat, zeker in informele correspondentie, de overeenkomst gemaakt wordt met het vrouwelijke onderwerp.
Voor nog meer ingrepen en verdere toevoegingen hieromtrent, verwijzen wij jullie graag naar “le guide pour une communication publique sans stéréotypes de sexe”, in september 2022 door le Haut Conseil à l’Égalité uitgebracht in Frankrijk.
Kleur - Engels
Onderzoekers gaan ervan uit dat systemic racism wordt gevoed of ontkracht door taalgebruik. Via taal kunnen immers machtsverhoudingen en vormen van ongelijkheid bestendigd worden. Vaak bevatten taaluitingen onbewuste of onbedoelde connotaties die als denigrerend worden ervaren door de luisteraar. Dergelijke microagressieve taaluitingen bestendigen immers stereotypering, uitsluiting of marginalisering.
Woorden als Jew of negro klinken bijvoorbeeld beledigend voor de ontvanger en zullen we om die reden vermijden. Maar de context wijzigt de woordkeuze soms op een verrassende manier: nigga klinkt beledigend wanneer het uit de mond komt van een White American, maar helemaal niet wanneer het gebruikt wordt door Black Americans binnen de rapcontext, of zelfs door witte hiphoppers. Een ander voorbeeld is de keuze die mensen maken tussen a Jew of a Jewish person. Die wordt bepaald door politieke voorkeuren, zowel binnen als buiten de groep van Joden of Joodse mensen.
Enkele voorbeelden
Kleur - Frans
In de Franstalige wereld denkt men na over “des mots pour parler de race et d’ethnicité” (Nicol, J. & Osazuwa, B., 2022, en ligne): zo vinden we in de Belgische context “un lexique de termes décoloniaux” (CNCD-11.11.11, 2020, en ligne). Kern van de zaak in deze is volgende opmerking:
Il est souvent difficile de savoir quels sont les termes à utiliser, et à qui ils s’appliquent. Il est pourtant essentiel d’utiliser un langage approprié si l’on veut entretenir des relations positives et respectueuses et si l’on veut éviter d’utiliser des termes qui peuvent s’avérer discriminatoires ou offensants. Dans la mesure du possible, il est préférable de demander à la personne concernée la manière dont elle souhaite qu’on la désigne. (Nicol, J. & Osazuwa, B., 2022, en ligne)
Beperkingen
Mensen met een beperking identificeer je best niet door te verwijzen naar hun beperking. Je benoemt hen als mens met een bepaald kenmerk, volgens de principes van de Identity First-language, zoals bij autist > person with autism of disabled > person with a disability. In het Frans lezen we: “[l’]accent doit être mis sur la personne, pas sur son handicap. L’expression « les handicapés », qui réduit la personne à son handicap, est proscrite.” (ONU, 2021, en ligne)
Beperkingen breng je niet ter sprake, tenzij dat nodig blijkt. We gaan er immers van uit dat iedereen in mindere of meerdere mate met een (eventueel tijdelijke) beperking te maken heeft, en dat die meestal niet bepalend is in onze contacten met anderen. Nochtans is dit geen algemene regel: het benoemen van beperkingen kan functioneel zijn met het oog op een gepaste behandeling bijvoorbeeld, en dan hoeft de beperking niet angstvallig verzwegen te worden. Het beste is om de betrokkenen zelf hun noden te laten benoemen volgens het Niet Over Ons Zonder Ons-principe, ook in verband met eufemistische uitdrukkingen zoals physically challenged, intellectually challenged of economically disadvantaged voor mensen die arm zijn. Het blijft dansen op een slappe koord, want veel goedbedoelde eufemismen vallen niet in goede aarde en gaan maar een tijdje mee, bijvoorbeeld differently-abled of handi-capable.
Enkele voorbeelden
(ONU, 2021, en ligne)
Bibliografie
Académie française. 2017. “Déclaration de l’Académie française sur l'écriture dite ‘inclusive’”. En ligne.
https://www.academie-francaise.fr/actualites/declaration-de-lacademie-francaise-sur-lecriture-dite-inclusive. Consulté le 16 juin 2023.
CNCD-11.11.11. 2020. “Lexique de termes décoloniaux”. En ligne. https://www.cncd.be/IMG/pdf/2020-12-lexique-termes-decoloniaux.pdf. Consulté le 15 juin 2023.
Gomez F. 2020. “L’écriture inclusive”. En ligne. https://iret-kiea.be/lecriture-inclusive/ Consulté le 12 juin 2023.
H(aut) C(onseil) (à l’) É(galité). 2022. “Guide pour une communication publique sans stéréotypes de sexe”. En ligne. https://www.haut-conseil-egalite.gouv.fr/stereotypes-et-roles-sociaux/actualites/article/guide-pour-une-communication-publique-sans-stereotypes-de-sexe. Consulté le 12 juin 2023.
Maziane, S. 2019. “Relire et corriger : écriture inclusive”. En ligne. https://www.relire-et-corriger.net/ecriture-inclusive. Consulté le 12 juin 2023.
Nicol, J. et Osazuwa, B. 2022. “Les mots pour parler de race et d’ethnicité : une terminologie en évolution”. En ligne. https://notesdelacolline.ca/2022/01/31/les-mots-pour-parler-de-race-et-dethnicite-une-terminologie-en-evolution/#:~:text=Par%20ailleurs%2C%20quand%20il%20est,ou%20%C2%AB%20non%2DBlanc%20%C2%BB. Consulté le 15 juin 2023.
ONU, 2021. “Lignes directrices pour l’inclusion du handicap dans la langue écrite et orale” (Traduction de : “Disability inclusive language guidelines”). En ligne. https://www.un.org/sites/un2.un.org/files/2021/11/disability-inclusive_language_guidelines_fr.pdf Consulté le 13 juin 2023.
Tot hier de vier bijdragen die we met de werkgroep Moderne talen in de loop van dit schooljaar in onze vakkennieuwsbrieven brachten rond het thema Taal en diversiteit. Uiteraard kwamen heel wat aspecten van unwoke taal of gedrag niet aan bod, zoals bij clicktivism, heightism, ageism of anti-animal language. We hielden ons aan het beschrijven van trends in het denken rond gender, kleur of beperking, zonder daarover standpunten te willen verdedigen.
De artikels zal je weldra kunnen terugvinden op onze PRO.-website.
