Leerlingen denken snel dat bronnen of werken die in de les aan bod komen, kopieën zijn van het origineel. Meestal echter gaat het om uittreksels, vertalingen en/of bewerkingen. Soms worden er titels toegevoegd. Die ingrepen zijn vaak subtiel maar evengoed is de impact heel groot en verandert de betekenis van een tekst of inschatting van een object. Leerlingen die hiervoor oog leren hebben zullen bronnen minder naïef en meer attent benaderen.

Leerlingen pikken signalen op die aangeven dat bronnen in leermateriaal bewerkt weergegeven worden. Voor het leerplandoel 15 (D-VB)/ 13 (D) kunnen de leerlingen een bron kritisch evalueren via de bijkomende informatie.

• Vermeldingen als ‘(vertaald)’ of ‘(bewerkt)’.
• ‘Naar…’ verwijst naar een parafrase.
• Aanwijzingen in de tekst dat er geknipt is: ‘[…]’, ‘(…)’
• Bewerkingen van materiële bronnen, aangegeven met termen als ‘detail’ of ‘uitsnijding’ of ‘vooraanzicht’ of ‘zijaanzicht’ of een verwijzing naar het originele formaat. 

• Het gaat in deze doelstelling om de manier waarop de originele bron weergegeven wordt, niet om het perspectief dat altijd in een bron sluipt. Om het met een voorbeeld te illustreren: het gaat niet om het camerastandpunt dat de fotograaf gekozen heeft, maar wel de manier waarop de vormgever van een boek de foto in kwestie bijsnijdt.
• De gegeven contextinformatie is niet limitatief.
• Veel leerboeken gaan op dat punt heel nonchalant om met bronnen terwijl handboeken voor leerlingen de norm zetten. Dit doel nodigt uit om het gebruikte leermateriaal kritisch te leren gebruiken.
• Het is dus belangrijk om zelf correct met bronnen om te gaan: waar nodig duidelijk maken dat een bron bewerkt is en welke ingrepen waar gebeurd zijn.
• Het is niet nodig om hier telkens uitgebreid bij stil te staan, maar wel aan de leerlingen te tonen wanneer en welke bronnen bewerkt zijn.
• Je kunt de leerlingen de effecten van bewerkingen laten inschatten door hen de originele bron te laten vergelijken met de bewerking die in de cursus of het leerboek staat. Het is niet altijd evident om een originele brontekst te vinden omdat zoals gezegd de vindplaats bij gebrek aan bronvermelding niet te achterhalen valt. Meestal gaat het al om vertalingen en bewerkingen. Steeds vaker zijn dergelijke teksten, weliswaar vaak in het Engels, online terug te vinden, bijvoorbeeld via https://sourcebooks.fordham.edu/ancient/asbook.asp (al zijn niet alle links altijd bijgewerkt). Om deze inhoudelijke dimensie van bewerkingen in te schatten, kun je hen leren letten op volgenden processen: synthetiseren, parafraseren, vertalen, selecteren (ook visueel). Ze moeten deze processen niet letterlijk kunnen benoemen, maar wel in eigen woorden vatten.
• Je kunt dit doel ook toepassen op meer actuele bronnen.

•  Hier kan je perfect explicit teaching toepassen: je projecteert de tekst van een bron en duidt eerst zelf aanwijzingen van bewerkingen aan waarbij leerlingen exact overnemen wat jij aanduidt. Vervolgens maak je een begeleide oefening over een andere bron en tot slot laat je leerlingen met een derde bron zelfstandig aan de slag gaan.
• Je kunt leerlingen confronteren met een slecht voorbeeld en hen vragen wat er ontbreekt. Ze kunnen zelf de mate en wijze van bewerken, de presentatie dus, van een historische bron aangeven.
  • De  ‘Mona Lisa’ van Leonardo Da Vinci is 77 cm op 53 cm groot, iets wat meestal niet vermeld wordt bij afbeeldingen en een eigenschap die leerlingen op het zicht moeilijk kunnen inschatten.
• Leerlingen kunnen ervaren hoe bronnen bewerkt worden en wat de effecten zijn door de oefening zelf te maken.
  • Je brengt een voorwerp mee en laat hen daarvan een afbeelding laten maken die ze in een cursus- of leerboekpagina opnemen. Dan merken ze de effecten van verkleinen, het informatieverlies bij de overgang van drie naar twee dimensies…
  • Je brengt een originele tekst of facsimile mee, bijvoorbeeld een geschreven brief, die leerlingen vervolgens moeten samenvatten in een beperkt aantal regels. Hieronder kun je de vergelijking zien tussen een bron uit het leerboek en de originele bron (met dank aan Griet Frère, tijdens de nascholing Kritisch redeneren met en over bronnen (online, 5 februari 2021)

Onderschrift: La chûte en masse: ainsi l' étincelle electrique de la liberté, renversera tous les trônes des brigands couronnés.
Vrij vertaald: ‘De grote ondergang: de elektrische vonk van de vrijheid werpt de tronen van de gekroonde schurken omver.’
Gravure uit 1794, getekend en ingekleurd door Dupuis en gegraveerd door François Queverdo, een bekend Frans graveur. Uitgegeven door François Queverdo te Parijs.