Met differentiatie op school- en groepsniveau bedoelen we alle maatregelen die de school treft om zijn leerlingen in groepen in te delen. Die groeperingen zijn kenmerkend voor de externe differentiatie. Op basis van onderzoek raden we aan leerlingen flexibel te groeperen, omdat zowel homogene als heterogene groeperingen voor- en nadelen kennen. Een doordachte organisatie doet recht aan alle leerlingen, zwak en sterk presterende. Ook de leraren kunnen zich zodanig groeperen dat ze als groep meer kunnen samenwerken om met de verschillen tussen leerlingen om te gaan. In de praktijk worden verschillende groeperingswijzen met elkaar verweven.
In het Vlaamse basisonderwijs bestaat de traditie om leerlingen te groeperen volgens leeftijd, vaak in een leerstofjaarklassensysteem. Tot midden jaren 90 werden leerlingen ook gegroepeerd per geslacht. In sommige scholen kiest men voor graadklassen of leeftijdsoverstijgende groepen. Vaak worden leerlingen gedeeltelijk ook klasoverstijgend gegroepeerd. In scholen zie je ook steeds vaker andere groeperingswijzen waarbij interesse, niveau of ontwikkeling, taalontwikkeling, keuze en thema aan de basis kunnen liggen.
Zin in leren! Zin in leven! doet geen uitspraken over groeperingswijzen, maar stimuleert een soepele school- en groepsorganisatie. Door te vertrekken vanuit ontwikkeling, ondersteund door leeruitkomsten, generieke doelen en leerinhouden met leerlijnen met ontwikkelstappen en referentieleeftijden blijven alle mogelijkheden open.
Het basisonderwijs kent in de praktijk nog steeds het kleuter- en lager onderwijs. Dat is op zich al een vorm van externe differentiatie. Voordeel is dat ze ieder op zich hun eigenheid kunnen bewaren. In de praktijk brengt dit echter ook vaak een aantal barrières in de overgang met zich mee. Net zoals bij de overgang tussen lager en secundair onderwijs. Het is belangrijk dat die overgangen zo vlot mogelijk verlopen.
Leerlingen worden vaak gegroepeerd op basis van leeftijd, gekoppeld aan de duur van een schooljaar, het leerstofjaarklassensysteem. Dat gebeurt vanuit een veronderstelde homogeniteit in de leeftijdsontwikkeling. Dat is bijvoorbeeld wenselijk wanneer leerlingen bepaalde sequentieel geordende kennis verwerven. Die zie je in Zin in leren! Zin in leven! vaak weerspiegeld in geschakelde leerlijnen.
De ontwikkeling van leerlingen is echter uniek en grillig, wat maakt dat ze niet allemaal dezelfde competenties ontwikkelen op dezelfde leeftijd. Zin in leren! Zin in leven! werkt om die reden met een indeling op basis van referentieleeftijden en niet met een indeling op basis van leeftijden en jaarklassen. Inspelen op die verschillen kan door een verscheidenheid aan onderwijsarrangementen binnen de differentiatie in de klas of de groep.
Sommige scholen experimenteren met multileeftijdsgroepen of menggroepen, zoals graadklassen, nesten en families… Het gaat hierbij om leeftijdsoverstijgende groepssamenstellingen. Die organisatievormen dragen mogelijkheden in zich voor het leren en ondersteunen van elkaar, vooral binnen de relationele vaardigheden en het zelfregulerend vermogen.
In combinatie met zowel het leerstofjaarklassensysteem als de multileeftijdsgroepen, kunnen scholen hun leerlingen ook op een alternatieve manier groeperen. Dat kan bijvoorbeeld op basis van interesse van leerlingen, competenties van leraren of specifieke thema’s of onderwerpen. Het kan op basis van een structurele groepering of op basis van bijvoorbeeld een doorschuifsysteem.
Voor sommige leerinhouden kan het opportuun zijn om leerlingen op basis van hun niveau homogener te groeperen, over de leeftijden heen. Ook daar is flexibiliteit aan de orde opdat die groepsindeling niet stigmatiserend werkt en vooral de leerlingen die zwakker presteren voldoende uitdaging en ondersteuning kennen.
De taaldiversiteit in sommige scholen is enorm. Die diversiteit kan variëren in aantal talen en de grootte van sommige taalgroepen. Scholen pogen met flexibele groeperingen in te spelen op die diversiteit. Dat kan gaan van geïntegreerd taalaanbod, over mengvormen tot de taalbadklas. Bij een geïsoleerde homogene groepering zijn er minder mogelijkheden tot contact met kinderen die het Nederlands correct beheersen. Dit heeft een negatieve invloed op de taalontwikkeling van het Nederlands en daarmee samenhangend ook de prestaties op andere leergebieden. Zaak is dus om anderstalige leerlingen toch steeds voldoende contact te laten hebben met Nederlandstalige leerlingen.
Een doordachte organisatie doet een team nadenken over hoe het de krachten zo efficiënt mogelijk inzet. Daarbij denkt je na over hoe je de complementariteit van het team kan benutten. Een van de ideeën daarbij is het idee dat meerdere leraren verantwoordelijk zijn voor een leerling. Ter ondersteuning van alle leerlingen en op basis van een planmatige proactieve aanpak experimenteren scholen ook met team teaching. We spreken van team teaching wanneer meerdere onderwijsprofessionals op gestructureerde wijze samenwerken, gedurende een langere periode, op basis van een gedeelde visie. Ze nemen gezamenlijk verantwoordelijkheid voor goed onderwijs en de ontwikkeling van alle leerlingen in de groep. Alle vormen van team teaching bieden veel mogelijkheden tot differentiatie.
De teamkracht kan ook verhogen door de samenwerking met anderen. Je school geeft haar werking vorm in samenwerking met haar brede netwerk. Dat netwerk bestaat onder meer uit socio-culturele organisaties, welzijnsorganisaties, opvoedingsondersteuning en financiële partners. Deze partners zijn belangrijk om samen te werken aan kansenbevordering, zorg en armoedebestrijding binnen en buiten de school.
