In de uitwerking van onderwijsarrangementen geef je waar nodig een aangepaste taak of ondersteuning aan de groep, een groepje leerlingen of een individuele leerling. De aanpassing kan gaan over de keuze van een taak, de inhoud of het niveau van de taak, de uitkomst van de taak, de aangereikte materialen of leermiddelen, de ondersteuning, de interactie tijdens de taak, de aangeboden ervaringskans en de tijd waarin de taak gemaakt wordt.
Binnenklasdifferentiatie wil zeggen dat je als leraar proactief, planmatig en positief omgaat met de verschillen in de klas of de groep met het oog op het grootst mogelijke leerrendement voor elke leerling.
Proactief en planmatig betekent dat je bij het ontwerpen van je onderwijsarrangementen zoveel mogelijk anticipeert en je voorbereidt op wat zich bij het uitvoeren zou kunnen voordoen. Je reageert niet alleen als er een verschil optreedt. Positief betekent dat je verschillen niet ziet als een probleem dat moet weggewerkt worden.
Elk onderwijsarrangement, waarin je bij het bepalen van de focus rekening houdt met de leerling(en), draagt differentiatie in zich. In de praktijk komen verschillende differentiatievormen vaak verweven in elkaar voor. We illustreren op zes verschillende wijzen hoe je vanuit een basishouding die binnenklasdifferentiatie in de praktijk vorm kan geven. We houden daarbij de krachtige leeromgeving in het achterhoofd.
We ontwikkelden een schema om met jouw (kern)team na te denken over differentiëren. Je kunt de pdf downloaden en printen op A3 of je kunt met de interactieve versie aan de slag gaan. Je schoolbegeleider kan je ondersteunen bij deze reflectie.
Je speelt dagelijks in op de natuurlijke verschillen tussen leerlingen. Dat kan met een verscheidenheid aan onderwijsarrangementen. Denk aan: lessen, speel- en leeractiviteiten, belangstellingscentra, projecten, individuele leertrajecten, een thematische jaarwerking met maandopeningen, leeruitstappen, bewuste lerarenstijlen, specifieke aanpakken, speelplaatswerkingen, participatie-initiatieven waarbij de school deelneemt aan het leven buiten de school ...
Je kunt als leraar inspelen op verschillen door leerlingen open taken aan te bieden, waarbij ze bijvoorbeeld de keuze kunnen maken voor een taak, de inhoud van een taak of de verwerkingsvorm.
Je kunt die keuzevrijheid ook aanbieden in de wijze waarop de leerling de taak aanpakt: individueel, per twee, in kleine groep, onder begeleiding …
Je speelt ook op verschillen in door de groeperingswijze(n). Je maakt flexibele keuzes in functie van leerling, context en leerplan voor meer homogene of meer heterogene groepen binnen de activiteit.
Heterogeen groeperen levert voor de meeste leerlingen de beste leereffecten op. Vooral voor zwakker presterende leerlingen lijkt dit meer effect te hebben. In heterogene groepen kunnen zij namelijk profiteren van de ondersteuning, de uitleg, het model en het taalaanbod van de sterker presterende leerlingen. Sterkere leerlingen kunnen in heterogene groepen profiteren van het uitleg geven en kunnen op deze manier ook de sociale vaardigheid opbouwen om met anderen rekening te houden. De diversiteit in de groep werkt op die manier verrijkend voor alle leerlingen.
Maar cognitief of motorisch sterke leerlingen kunnen er baat bij hebben af en toe in homogene groepen te werken. Aan de slag gaan met extra uitdagende doelen leert hen om door te zetten, frustraties te overwinnen en te ervaren dat het loont om zich in te zetten. Het stimuleert hen om van en met elkaar te leren en elkaar te motiveren. Les volgen met ontwikkelingsgelijken en zich kunnen identificeren met leerlingen die op een vergelijkbaar niveau kunnen denken en redeneren, handelen of doen, kan het welbevinden van cognitief of motorisch sterk functionerende leerlingen bevorderen. Niet alleen de motivatie, ook de ontwikkeling van sociale, emotionele en metacognitieve vaardigheden kan er wel bij varen.
Door heterogene of homogene groepen evenwichtig af te wisselen kun je nadelige effecten van een al te eenzijdige groepering neutraliseren.
Inspelen op verschillen in variatie in het leren door ervaringskansen en ondersteuning
Zin in leren! Zin in leven! promoot een aanpak waarbij elke leerling kansen krijgt om veelvuldige en verscheidene leerervaringen op te doen. Alle leerlingen zijn daar namelijk erg bij gebaat. Gevarieerde ervaringskansen laten hen toe om leerinhouden vanuit verschillende perspectieven te benaderen. Het is ook een uitgelezen gelegenheid om de kansen die de diversiteit biedt, aan te wenden. We onderscheiden de ervaringskansen (1) ontmoeten, (2) zelfstandig spelen en leren, (3) begeleid exploreren en beleven en (4) geleid spelen en leren.
Je speelt op verschillen in door de wijze waarop je ondersteuning biedt. Dat kan gaan om hulp van een medeleerling, de groep, jezelf. Maar ook bijvoorbeeld door een SOS-leerling, een buddy, door te mogen meeluisteren bij andere leerlingen, door een model, een instructiekaart, een kijkwijzer, een hulpschema… Leraren en leerlingen kunnen ook ondersteunen als motivator, als voorbeeld en als onderhandelaar.
De leerling wordt gestimuleerd om invloed te hebben op het eigen leerproces en de inhoud ervan. Via zelfstandig spelen en leren vergroot dat eigenaarschap. Dat is ook het motto van Zin in leren! Zin in leven!. Leerlingen worden uitgenodigd om actief te leren en zichzelf daarbij te reguleren en kunnen bovendien terugvallen op ondersteuning door medeleerlingen, tutors, leraren, ondersteuners of externen. Denk hierbij aan onderwijsarrangementen zoals groepstaken, projectwerk en probleemgestuurd leren. Hierin zitten kansen voor open taken en keuzes door leerlingen.
Op die manier leren de leerlingen met uitgestelde aandacht omgaan en goede werkafspraken maken en volgen.
Een belangrijk kenmerk van het leerplan is het eigenaarschap bij de scholen en de schoolteams. Zo kunnen leraren de beginsituatie van hun leerlingen analyseren, onder meer door hun gerealiseerde ontwikkeling te confronteren met de leerlijnen onder de generieke doelen.
Afhankelijk van de leerling(en) kan je kiezen om dezelfde doelen, inhouden of thema’s aan te bieden, maar op verschillende beheersingsniveaus (convergente differentiatie). Het heeft als voordeel dat leerlingen samen conclusies kunnen trekken uit het leren en de groep verbonden blijft.
Een onderwijsarrangement voor een kleine groep kan ook voor de hele groep opengesteld worden.
Soms speel je als leraar in op de individuele verschillen tussen leerlingen en kies je voor individuelere leerwegen (divergente differentiatie). In dat geval probeer je maximale ondersteuning of uitdaging te bieden aan de individuele leerling. Dat kan door verschillende doelen voorop te stellen voor de leerlingen of door te variëren in de beheersingsniveaus.
Een drie- of viersporenbeleid (instructieafhankelijk – instructiegevoelig – instructieonafhankelijk) (CEGO) is een aanpak om binnen de klas de leerlingen taken te laten uitvoeren op verschillende niveaus, met gepaste ondersteuning.
Waar mogelijk gebruik je de aangeboden differentiatiemiddelen die in leermiddelen en methodes worden aangeboden. Waar nodig zorg je als leraar of het team voor het nodige materiaal. Dat kan gaan om gedifferentieerde instructie, gedifferentieerde groeperingswijzen, gedifferentieerde oefeningen enz. Niet elke leerling maakt elke opdracht is het devies. Je kunt gebruik maken van verschillende leermiddelen zoals concrete materialen, foto’s, filmpje, teksten, schema’s, kaarten…
Ook in de hulpbronnen kun je differentiëren. Dat kan in de vorm van ondersteuningsmaterialen zoals stappenplannen, schema’s, hulpmiddelen zoals rekenmateriaal, correctiesleutels, oplossingswijzen, onthoudkaders, opzoekmogelijkheden, een ondersteunende tekst, audiovisuele middelen…
Vaak werken leerlingen met een verschillende snelheid. Daarmee houd je op verschillende manieren rekening zodat elke leerling op eigen tempo geconcentreerd kan leren en spelen. Dat kan door een uitdagende vervolgtaak te voorzien, door leerlingen in te zetten als helpers, door te werken met langlopende opdrachten of leerstofeenheden, door moet- en magtaken te voorzien in bijvoorbeeld contractwerk, door opstellingen in bewegingsactivteiten te ontdubbelen ...
